در طی سالهای مدرسه، پیشرفت تحصیلی نقش عمدهای در رشد عزت نفس دارد. عزت نفس یک دانش آموز به طور مداوم و به شدت تحت تأثیر دستیابی به موفقیت یا شکست وی است (کروکر و همکاران، ۲۰۰۲). تجارب اجتماعی از دیگر عوامل مهم تأثیرگذار بر عزت نفس است. همان طور که کودکان از طریق مدرسه شروع به درک و تشخیص تفاوت بین خودشان و همکلاسیهایشان میشوند، با بهره گرفتن از این مقایسههای اجتماعی ارزیابی می‌کنند که آیا آنها در فعالیتهای مختلف کلاسی از همکلاسی خود بهتر هستند یا بدتر؟ این مقایسه نقش مهمی در شکل گیری عزت نفس کودک داشته و احساسات مثبت یا منفی درباره خودشان تأثیر می گذارد (باتلر[۹۴]، ۱۹۹۸؛ پیومرانتز[۹۵]، ۱۹۹۵). از طرفی کودک تحت تأثیر همسالانش قرار دارد و چگونگی روابط نزدیک و صمیمی با دوستانش را ارزیابی می کند (تورن و میشلیو،[۹۶]۱۹۹۶). روابط صمیمی موفقیتآمیز با دوستان و ارتباط موفق با آنها عامل بسیار مهمی در افزایش و بالا رفتن عزت نفس نوجوانان است. مقبولیت اجتماعی عزت نفس بالا را به دنبال دارد. در حالیکه طرد جوانان از سوی همسالانش باعث کاهش و عدم رشد عزت نفس وی می شود (لیری و یومیستر،[۹۷] ۲۰۰۰).
۲-۳-۶-ماهیت عزت نفس
از آن جایی که عزت نفس مفهوم روانشناختی بسیار عام و گسترده ای است و در عین حال بسیار مهم می‌باشد، والدین معمولا تشویق به رشد ویژه آن را دشوار می‌یابند، مگر این که عزت نفس را به طور مشخص تعریف کنند. عزت نفس همان ارزیابی نفس است که برطبق معیارهای فردی خاص صورت می پذیرد. نقش آن ارزش ها را در تعیین ارزش انسانی خود بسیار تلقی می‌کند(کوپر اسمیت، ۱۹۶۷).
عزت نفس برای بقاء و سلامت روانی انسان حیاتی است «عزت نفس» همیشه از ارزش ثابتی برخوردار نیست، بنابرین می توان بسته به شرایط جسمی (سلامت یا بیماری)، تجربه های زندگی (موفقیت یا شکست) و حالات روحی ( شاد یا غمگین) مثبت و منفی نوسان داشته باشد. عزت نفس یکی از ملزومات زندگی است و بدون آن بسیاری از نیازهای اساسی برآورده نمی شوند (گرین برگ[۹۸]، ۱۹۹۳). در واقع، عزت نفس بعد ارزیابانه خودپنداره، توصیف فرد ازخود است و اشاره به این دارد که چگونه خود را ارزشیابی میکنیم. برای انسان این امکان وجود دارد که رنگ ها، صدا ها، شکل ها و احساس های خاصی را دوست نداشته باشد. اما اگر فرد بخش های از خود را دوست نداشته باشد، ساختار روانی او به شدت آسیب می بیند.
۲-۳-۷- علل پیدایش عزت نفس
دلیل عمده ایجاد عزت نفس را باید در رابطه فرد با جامعه او به خصوص در دوران پر اهمیت کودکی و نوجوانی جست و جو کرد و این رابطه را می‌توان به چند نوع بیان کرد:
واکنش دیگران:
مهمترین منشأ پدید آمدن عزت نفس، رفتار واکنش دیگران نسبت به فرد (به خصوص کودک) است. این را نظریه «آینه خودنما» مینامند. یعنی فرد برای دیدن خود به واکنش‌های دیگران توجه کرده، تصویر خود را در آن واکنش‌ها می‌بیند. اگر والدین به کودک بگویند باهوش است و یا قابل اطمینان نیست، این نوع مفاهیم قسمتی از خودپنداره یا هویت کودک می‌گردد.
مقایسه با دیگران:
به تدریج که کودک رشد می کند خود را با دیگران، مانند خواهر، برادر، دوستان و … مقایسه می کند. این مقایسه یکی از منابع اصلی عزت نفس در کودکان است.
همانندسازی با الگوها:
کودک با بعضی افراد مهم زندگی خود مثل والدین، معلمان همانندسازی می کند و آنان را به عنوان الگوی رفتار خود انتخاب می کند و میل دارد شبیه آنان شود که این همانندسازی در ذهن کودک انجام می شود بر روی عزت نفس تأثیر می‌گذارد.
نیاز به احساس ارزش و عزت نفس:
همراه با زیستن در شرایط اجتماعی، نیاز به احساس ارزشمندی به نحو سالم و متعادل آن در انسان به وجود می آید که در سلامت و تعادل روانی فرد ضروری است ولی اگر به این نیاز خللی وارد شود احساس حقارت و یا خودبزرگ بینی در فرد ایجاد می شود و عزت نفس شخص پایین می آید (بیابانگرد، ۱۳۸۰).
افکار هم می‌تواند نقش بسیار مهمی‌در چگونگی ادراک و احساسات ما و علل پیدایش عزت نفس داشته باشد.
مثلاً فرض میکنیم شخصی در آینه به خودش نگاه می کند و میگوید: «چه هیکل بدی پیدا کردهام». این فکر می تواند بر عزت نفس او اثر منفی بگذارد اما اگر در آینه نگاه کند و فکر کند به نظر میرسد مدل موهایم خیلی خوب شده است اثر آن روی عزت نفس کاملاً برعکس خواهد بود. در این دو مورد تصویر فرد در آینه همان است، تنها افکار فرق کرده اند. پس اگر شرایط خارجی تعیین کننده عزت نفسش باشند آنگاه کافی است شخص شرایط خود را بهبود بخشد تا عزت نفس افزایش یابد (مهرناز شهرآرای، ۱۳۸۶).
۲-۳-۸- حوزه های عزت نفس
الف) زمینه اجتماعی:
احساس فرد را در مورد خودش به عنوان دوست دیگران شامل می شود، اینکه آیا سایر افراد او را دوست دارند و به عقایدشان احترام میگذارند و او را در فعالیتهای خودشان شرکت می دهند؟ آیا از ارتباط و تعامل با همسالان خود احساس رضایت می کند؟ به طور کلی کودکی که نیاز اجتماعیاش برآورده شود، صرف نظر از این که چه تعداد از آنها با آداب و اصول مورد قبول ملی مطابقت دارد، احساس خوبی در این زمینه خواهد داشت؟ (اسلامی نسب، ۱۳۷۶).
ب) زمینه تحصیلی:
عزت نفس تحصیلی به ارزیابی و قضاوت فرد نسبت به ارزشمندی تحصیلی خود مربوط می شود و به ارزیابی فرد از خود به عنوان دانش آموز مربوط می شود. این امر تنها ارزیابی سادهای از توانایی و موفقیت نیست، کودک اگر به تمام معیارهای موفقیت تحصیلی دست یابد عزت نفس او مثبت خواهد بود. اگر واکنش اطرافیان در مورد وضعیت تحصیلی فرد مطلوب باشد، در او احساس رضایت از خود ایجاد نموده و به قضاوت مثبت فرد درباره خودش کمک می کند (اسلامی نسب، ۱۳۷۶).
ج) زمینه خانوادگی:
ارزیابی و قضاوت فرد به عنوان عضوی از خانواده را عزت نفس خانوادگی میگوید: که در اثر تعامل فرد با اعضاء خانواده در او به وجود می آید. ابن نوع عزت نفس احساسات و ادراکات افراد را به عنوان عضوی از خانواده منعکس می‌کند، کودکی که احساس می کند عضو با ارزشی از خانواده خود است، وظیفه خود را به نحو احسن انجام میدهد و به لحاظ محبت و احترامی که از والدین، برادران و خواهرانش دریافت می کند احساس امنیت کرده و عزت نفس مثبتی در این زمینه پیدا می کند. نوع رابطه متقابل فرد با پدر، مادر، برادران و خواهران و سایر اعضاء خانواده و این که فرد تا چه اندازه توسط آنها پذیرفته شده است، در چگونگی نگرش او نسبت به خود مؤثر است و عزت نفس خانوادگی او را تعیین می کند (اسلامی نسب، ۱۳۷۶).
د) تصویر بدنی:
