این فصل در ۴ بخش زیر ارائه می‌گردد: بخش اول شامل مبانی نظری مالیات، بخش دوم شامل مالیات بر ارزش افزوده، بخش سوم شامل فرار مالیاتی و بخش چهارم شامل پیشینه‌های تحقیق می‌باشد.

۲-۲- بخش اول: مبانی نظری مالیات

۲-۲-۱- تاریخچه مالیات در ایران

الف) مالیه قبل از ظهور اسلام: مالیات در دوره هخامنشی؛ از ایالات بیست گانه مالیات گرفته می‌شد. در آن زمان مالیات نقدی بر مبنای «زریک» سکه طلای رایج آن زمان بود. مالیات‌های اخذ شده در دفاتری بنام «قانون» ثبت می‌شد. مالیات در دوره سلوکیان؛ نیز تشکیلات منظم مالیه و گمرکی وجود داشت. مالیاتی که به صورت عوارض گمرکی در دوره اشکانیان اخذ می‌شد اگر بیشتر از مالیات نقدی نبود، کمتر از آن هم نبود. در دوره اشکانی و ساسانی عوارض گمرکی تحت عنوان «باج» اخذ می‌شد و مقدار آن معمولاً ده به یک از آن کالا بود. مالیات در دوره ساسانیان؛ با تنظیم دفاتر مخصوص دیوانی و مالیاتی، بر اساس مساحت زمین‌های کشاورزی، نوع محصول و شیوه آبیاری قوانین خاصی را برای وصول مالیات تدوین کردند. آنان درآمدهای دیگری نیز از اقطاع، تیول، املاک خاصه سلطنتی و گمرکات، خراج و عوارض راه و فروش آب رودخانه و قنوات دولتی داشتند و از اشخاص ثروتمند، به عنوان آئین هدایا, مالیات جداگانه ای می‌گرفتند (موسی زاده، ۱۳۸۵).

ب) مالیات بعد از ظهور اسلام: مالیات در دوره مغول و تیموریان؛ مالیات‌هایی تحت عناوین مختلف (تمغا، باژ، باغ شمار، رسم الوزاره، رسم خزانه، شلتاقات) از مردم گرفته می‌شد. در دوره مغول درآمدهای گمرکی با مالیات‌های مختلف هم ردیف بود. مالیات در دوره قاجاریه؛ مالیه ایران به صورت متمرکز اداره می‌شد، ‌به این ترتیب که برای هر یک از ایالات و ولایات، دستورالعملی (بودجه جزء و خرج) توسط مستوفی در مرکز که به جای وزیر دارایی فعلی انجام وظیفه می‌کرد تهیه و پس از تصویب مقامات دولتی و امضاء شاه به صورت مقطوع به حاکم محل ابلاغ می‌گردید. مالیات در دوره ناصرالدین شاه؛ مالیات‌هایی که در عصر ناصری گرفته می‌شد عبارت بودند از: مالیات اراضی، بنیچه، مالیات سرانه، سورسات، مالیات رؤسای عشایر، مالیات مستغلات، مالیات بیگاری، مالیات اغنام و احشام، مالیات اصناف، مطلق العنانی، مالیات تنباکو، گمرکات.

ج) مالیات در عصر پهلوی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی: اولین قانون مالیات‌هاکه پس از برقراری رژیم مشروطه در نهم شهریور ۱۲۹۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسید، قانون مالیات مستغلات بود. دومین قانون مالیات‌ها، قانون املاک اربابی و دواب مصوب ۲۰/۱۰/۱۳۰۴ بوده است. قانون مالیات بر شرکت‌ها و تجارت و غیره در ۱/۱۶/۱۳۰۹ به تصویب رسید. در سال ۱۳۱۶ برای اولین بار قانون مالیات بر ارث و نقل و انتقالات بلاعوض وضع گردید. در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی با تصویب مجلس شورای ملی به دولت دکتر مصدق اجازه داده شد تا تشکیلات سابق را منحل و تشکیلات مناسب را ایجاد کند و پس از طی دوره آزمایشی به مجلس پیشنهاد دهد. قانون مصوب اسفند ماه ۱۳۴۵ تا پیروزی انقلاب سه بار مورد اصلاح و تجدید نظر جامع قرار گرفت و پس از پیروزی انقلاب نیز اصلاحات متعددی در قانون مذبور به وجود آمد. پس از چندین سال بررسی و مطالعه بالاخره لایحه قانون مالیات‌های مستقیم در اسفند ماه ۱۳۶۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی‌رسید و بیش ترین اصلاحات مالیاتی که هدف آن هماهنگی و سازگاری با شرایط نوین اقتصادی و اجتماعی پس از جنگ بود، به عمل آمد. سرانجام تنظیم لایحه اصلاحیه برای قانون مالیات‌های مستقیم در دوره اخیر که آغاز آن به سال ۱۳۷۶ باز می‌گردد با هدف رفع تنگناهای جدی در قانون و انجام اصلاحات ضروری شکل گرفت (متفکرآزاد، به نقل از قربانی و همکاران، ۱۳۸۹: ۶۴۲).

۲-۲-۲- تعریف مالیات

مالیات میزان وجوهی است که دولت طبق قانون از اشخاص حقیقی و حقوقی، مصرف کنندگان و تولیدکنندگان و کلیه فعالان اقتصادی، به منظور تأمین هزینه های خود و اجرای سیاست‌های اقتصادی در راستای تحقق اهداف اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اخذ می‌کند (شیخی مهرآبادی، ۱۳۸۹: ۱۵۸).

۲-۲-۳- انواع مالیات

اصولاً درآمدهای مالیاتی از نظر پایه مالیات بر پایه های درآمد، ثروت (دارایی) و مصرف و از نظر نحوه وصول به دو روش اصلی مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شوند.

الف- مالیات‌های مستقیم:

مالیات‌های مستقیم مالیات‌هایی هستند که به طور مستقیم بر افراد، خانوار‌ها و بنگاه‌ها وضع می‌شود. در مجموعه قوانین مالیاتی، مالیات‌های مستقیم به سه نوع مالیات بر شرکت‌ها، مالیات بر درآمد و مالیات بر ارث تقسیم می‌شود. که عمدتاًً از پایه درآمد و ثروت اخذ می‌گردد.

ب- مالیات‌های غیرمستقیم:

مالیات‌های غیرمستقیم مالیات‌هایی هستند که به طور غیرمستقیم بر کالا‌ها و خدمات وضع می‌شوند. این دسته از مالیات‌ها به سه گروه، مالیات بر واردات (عوارض گمرکی)، مالیات بر انواع کالا‌ها و خدمات داخلی (مثل مالیات بر فرآورده‌های نفتی و سیگار) و مالیات بر ارزش افزوده تقسیم می‌شوند، که پایه اخذ آن‌ ها مصرف داخلی کشور می‌باشد.

مالیات‌های مستقیم مالیات‌هایی هستند که مستقیماً و متناسب با درآمد اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی وصول می‌شود. اما مالیات‌های غیرمستقیم به ارزش بعضی از کالا‌ها و خدمات اضافه می‌شود و پرداخت آن به مصرف کننده تحمیل می‌گردد. اساس این تقسیم بندی عادلانه بودن آن است، چرا که مالیات‌های مستقیم از این رو مورد توجه و تأکید است که این نوع مالیات از اعتبار درآمد و ثروت افراد مطالبه می‌شود، حال آنکه مالیات‌های غیرمستقیم به کلیه مصرف کنندگان کالا یا استفاده کنندگان از خدمتی که دولت بر آن‌ ها مالیات وضع ‌کرده‌است، صرف نظر از موقعیت مالی فرد تعلق می‌گیرد. در واقع، مصرف این گونه کالا‌ها و خدمات است که فرد را به مؤدی پرداخت کننده‌ مالیات غیرمستقیم تبدیل می‌کند.^[۱]

۲-۳- بخش دوم: مالیات بر ارزش افزوده

۲-۳-۱- تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده نخستین بار در سال ۱۹۱۸ میلادی و از سوی فون زیمنس ارائه شد و تا چند دهه پس از آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت. این نوع مالیات با ارائه روش اعتباری آدامز در سال ۱۹۵۷ از سوی لاره، توسعه یافت، اما مالیات بر ارزش افزوده در فرانسه و در سال ۱۹۴۸ به اجرا درآمد. این مالیات پس از اصلاح سیستم مالیات بر فروش تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف در فرانسه اعمال و البته این شکل مالیات به طور جامع برای نخستین بار در سال ۱۹۶۸ در برزیل پیاده شد. این در حالی بود که کمیته مالی اتحادیه‌ی اروپا، اجرای مالیات بر ارزش افزوده را از سال ۱۹۶۲ به کشورهای عضو توصیه می‌کرد.