۵-۶- پرسش چهارم پژوهش: آیا بین نرخ انتشار پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ – ۲۰۱۱، در رشته های مختلف اختلاف معناداری وجود دارد؟
همانطور که پیشتر بیان شد، مؤلفه شمار انتشارات علمی به تنهایی نمیتواند تصویری از بهرهوری علمی هویتهای مختلف درگیر در امر پژوهش ارائه دهد، بلکه باید در کنار این مؤلفه از شاخص های دیگری از جمله شاخص طول حیات علمی نیز استفاده نمود (هیوبر و واگنر-دوبلر، ۲۰۰۱) . در این پژوهش نرخ انتشار بر اساس شمار انتشارات بر طول حیات علمی پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج حاصل از بررسی نرخ انتشار رشته های مختلف نشان داد که میان نرخ انتشار پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در ردههای موضوعی مختلف اختلاف معناداری وجود دارد و این اختلاف تنها به دو رده موضوعی شیمی و علوم کشاورزی با برخی دیگر از ردهها باز میگردد به نحوی که نرخ انتشار رده علوم کشاورزی نسبت به ردههای موضوعی علوم رایانه، علوم مواد، فیزیک کمتر بوده و رده موضوعی شیمی از نرخ انتشار بیشتری نسبت به ردههای بیولوژی و بیوشیمی، پزشکی بالینی، علوم رایانه، مهندسی، محیط زیست/بومشناسی، ایمونولوژی، علوم مواد، ریاضیات، میکروبیولوژی، بیولوژی مولکولی و ژنتیک، چندرشتهای، داروشناسی، فیزیک، علوم گیاهان و جانوران و علوم کشاورزی برخوردار است (جدول ۴-۱۴، ۴-۱۵) .
نتایج حاصل از بررسی نرخ انتشار گروه های آموزشی مختلف نیز نشان داد که میان نرخ انتشار پژوهشگران ایرانی در گروه های آموزشی مختلف اختلاف معناداری وجود دارد و این اختلاف به تفاوت نرخ انتشار گروه آموزشی شیمی بازمیگردد به نحوی که نرخ انتشار گروه آموزشی شیمی به طور معناداری نسبت به گروه آموزشی بیوشیمی، مهندسی برق، مهندسی آب، ریاضیات، جراحی اعصاب، شیمی دارویی و فیزیک بیشتر است (جدول ۴-۱۶، ۴-۱۷) . در دیگر ردهها و گروه های آموزشی اختلاف معناداری نشان داده نشد. این یافته با نتایج حاصل از پژوهش هیوبر (۲۰۰۱) ناهمسوست، چرا که وی نشان داد، رشته بیولوژی با رشته های فیزیک، ریاضیات و روانشناسی تفاوت معناداری به لحاظ نرخ انتشار دارند. به نظر میرسد این ناهمسویی را بتوان به تفاوت جامعه مورد بررسی نسبت داد. لازم به ذکر است در بررسی گروه های آموزشی، شاخص نرخ انتشار همان تصویر سرانه انتشار را به لحاظ گروه های ایجاد کننده اختلاف نشان میدهد.
همانطور که مشاهده می شود در هر دو نوع ردهبندی رشته شیمی بوده است که باعث اختلاف نرخ انتشار در رشته های مختلف گردیده است. لازم به یادآوری است که این رشته که در شاخص سرانه انتشار با برخی ردهها متفاوت بود، به لحاظ نرخ انتشار نیز همچنان با برخی ردههای دیگر – به جز رده علوم اعصاب و رفتار، که تفاوت آن دو پس از بهنجار شدن بر اساس طول حیات علمی از میان رفت- دارای اختلاف است.
بنابراین، به نظر میرسد گذشته از رشته شیمی و رده علوم کشاورزی که حتی پس از بهنجار شدن بر اساس طول حیات علمی با برخی دیگر ردهها متفاوتند، لازم است در مقایسه میان رشتههای مختلف به عامل طول حیات علمی توجه گردد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
چنانکه از مقایسه نتایج حاصل از بررسی سرانه انتشار و نرخ انتشار برمیآید، بسیاری از ردههای موضوعی که اختلاف معناداری را در ردههای مختلف به لحاظ سرانه انتشار ایجاد کرده بودند، پس از بهنجارسازی سطح تولیدات آنها بر پایه طول حیات علمی، اختلاف معناداری را نشان ندادند. به طور مثال، رده موضوعی مهندسی تفاوت معناداری با ردههایی مانند ایمونولوژی، میکروبیولوژی، داروشناسی، علوم کشاورزی، علوم رایانه، علوم گیاهان و جانوران و چندرشتهای به لحاظ سرانه انتشار نشان داد، اما پس از بهنجارسازی سطح تولیدات بر پایه طول حیات علمی، تفاوتی دیده نشد. بنابراین، در صورت لحاظ کردن شاخص طول حیات علمی در شاخص های ارزیابی و مقایسههای بینرشتهای، به نظر میرسد تعداد رشته های بیشتری هستند که میتوانند با هم مورد ارزیابی قرار گیرند.
۵-۷- پرسش پنجم پژوهش: آیا بین نرخ انتشار بهنجارشده پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ – ۲۰۱۱، در رشته های مختلف اختلاف معناداری وجود دارد؟
با توجه به تفاوت پژوهشگران رشته های مختلف به لحاظ طول فعالیت علمی باید دید پس از بهنجارسازی سطح انتشار بر پایه این عامل وضعیت تولید علم رشته های مختلف چگونه است. در این پژوهش نرخ انتشار بهنجارشده بر اساس نرخ انتشار در طول فعالیت علمی پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج حاصل از بررسی نرخ انتشار بهنجارشده رشته های مختلف نشان داد که میان نرخ انتشار بهنجارشده پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در ردههای موضوعی مختلف اختلاف معناداری وجود دارد و این اختلاف به رده علوم کشاورزی، بیولوژی و بیوشیمی، شیمی و چندرشتهای با برخی ردههای دیگر بازمیگردد، به نحوی که نرخ انتشار بهنجارشده در رده علوم کشاورزی نسبت به ردههای مهندسی، علوم مواد و بیولوژی مولکولی و ژنتیک کمتر بوده، اما نسبت به ردههای موضوعی ریاضیات و چندرشتهای بیشتر است. نرخ انتشار بهنجارشده در رده موضوعی بیولوژی و بیوشیمی نسبت به رده موضوعی مهندسی کمتر بوده، اما نسبت به ردههای موضوعی ریاضیات و چندرشتهای بیشتر است. همچنین رده شیمی دارای نرخ انتشار بهنجارشده بیشتری نسبت به ردههای موضوعی پزشکی بالینی، بیولوژی و بیوشیمی، علوم کشاورزی، علوم رایانه، مهندسی، محیط زیست/بومشناسی، ایمونولوژی، علوم مواد، ریاضیات، میکروبیولوژی، بیولوژی مولکولی و ژنتیک، چندرشتهای، علوم اعصاب و رفتار، داروشناسی، فیزیک و علوم گیاهان و جانوران است. علاوه بر این، نرخ انتشار بهنجارشده چندرشتهای از ردههای پزشکی بالینی، علوم رایانه، مهندسی، محیط زیست/بومشناسی، علوم مواد، ریاضیات، میکروبیولوژی، بیولوژی مولکولی و ژنتیک، داروشناسی، فیزیک و علوم گیاهان و جانوران کمتر است (جدول ۴-۱۸، ۴-۱۹) .
نتایج حاصل از بررسی نرخ انتشار بهنجارشده گروه های آموزشی مختلف نیز نشان داد که میان نرخ انتشار بهنجارشده پژوهشگران ایرانی در گروه های آموزشی مختلف اختلاف معناداری وجود دارد و این اختلاف به تفاوت نرخ انتشار بهنجارشده گروه آموزشی شیمی بازمیگردد به نحوی که نرخ انتشار بهنجارشده گروه آموزشی شیمی به طور معناداری نسبت به گروه آموزشی بیوشیمی، مهندسی برق، مهندسی آب، ریاضیات، جراحی اعصاب، شیمی دارویی و فیزیک بیشتر است (جدول ۴-۲۰، ۴-۲۱) . همانطور که مشاهده می شود در هر دو نوع ردهبندی رشته شیمی مشترک بوده است و باعث اختلاف نرخ انتشار بهنجار شده در رشته های مختلف گردیده است. همانطور که پیشتر ذکر شد، هیچگونه پژوهشی پیرامون شاخص طول فعالیت علمی انجام نشده است تا یافتههای حاصل از پژوهش تبیین گردد. از این رو، تکرار این پژوهش در جوامع علمی دیگر، به ویژه کشورهایی که به لحاظ توسعه علمی در سطح ایران قرار دارند، جهت مقایسه ایران با هنجارهای جهانی یا ملی دیگر کشورها و همچنین تعیین جایگاه ایران ضروری است.
مقایسه نتایج حاصل از بررسی سرانه انتشار، نرخ انتشار و نرخ انتشار بهنجارشده نشان داد که در هر سه شاخص، همچنان رشته شیمی با برخی از رشته های دیگر متفاوت است. به عبارت دیگر تفاوت رشته شیمی با دیگر رشتهها نه تنها ناشی از شمار پژوهشگران، بلکه ناشی از طول حیات علمی یا طول فعالیت علمی هم نیست. همانگونه که پیشتر ذکر شد، این یافته می تواند دلالت بر دو واقعیت داشته باشد: نخست فعالتر بودن پژوهشگران این حوزه و همچنین برخورداری از پایداری و الگوی باثبات در انتشار و همچنین برخورداری از سرشت پژوهشی متفاوت.
صرف نظر از رشته شیمی، پس از بهنجار کردن سطح تولید علمی بر پایه طول فعالیت علمی، شمار ردههای دارای اختلاف کمتر شد. این مقایسه نشان از آن دارد که الگوهای متفاوت تولید، علاوه بر طول حیات علمی و سرانه انتشار، اختلاف میان ردههای مختلف را ایجاد کرده اند. به عبارت دیگر، توجه به طول فعالیت علمی علاوه بر طول حیات علمی و سرانه انتشار، تصویر جامعتری از تفاوت میان رشتهها نشان میدهد.
۵-۸- پرسش فرعی پژوهش: رتبه بندی پژوهشگران ایرانی بر اساس نرخ انتشار در بازه زمانی ۱۹۹۱ – ۲۰۱۲ چگونه است؟
نتایج نشان داد که بیشترین میزان نرخ انتشار در نزد پژوهشگران ایرانی مورد بررسی به موسویموحدی تعلق دارد. بعد از وی، به ترتیب زریندست، فیروزآبادی، ایرانپور، تنگستانینژاد، انصافی، شرقی جایگاههای دوم تا ششم را به خود اختصاص دادهاند. همچنین صفوی، کاوه و ملکزاده رتبه های هفتم تا نهم را کسب کرده اند. بررسی برترین پژوهشگران به لحاظ نرخ انتشار نشان داد که همگی آنان در بازه زمانی ۲۱ ساله مورد بررسی فعال بوده اند. بدین معنا که در سال ۱۹۹۱ در عرصه فعالیت علمی حضور داشته اند و آخرین سال فعالیت علمی آنان نیز سال ۲۰۱۱ بوده است.
همچنین در بین پژوهشگران مورد بررسی، پورآذرنگ، فخرطباطبایی، آقاگلزاده، احمدی، حاجرسولیها، حدادیان، برهانیداریانی، پورمحمودیان، نقشینه و تبریزچی، به ترتیب رتبه های پایین نرخ انتشار را داشته اند (جدول ۴-۲۲) . لازم به ذکر است که بیشینه این پژوهشگران (۶ تن) دارای طول حیات علمی ۲۱ سال بوده اند و برخی مانند احمدی، پورآذرنگ، برهانی داریانی و نقشینه دارای طول حیات علمی کمتری بوده اند. به عبارت دیگر پژوهشگران با طول حیات علمی ۲۱ ساله که تقریبا کل حیات علمی آنها در این سالها منعکس گردیده است، هم دارای بیشترین تعداد انتشار علمی (۲۷۰ انتشار علمی) و هم دارای کمترین تعداد انتشار علمی (۲ انتشار) در میان سایر پژوهشگران بوده اند. اکثر پژوهشگران با رتبه های فروتر نرخ انتشار، پژوهشگرانی بوده اند که طول حیات علمی زیاد اما تعداد انتشارات علمی کمی داشته اند.
همانگونه که از یافتههای پژوهشی در باره تأثیر طول حیات علمی انتظار میرود، در رتبه بندی پژوهشگران مورد بررسی، گاهی پژوهشگری با تعداد بیشتر انتشار علمی، در جایگاه پایینتری نسبت به پژوهشگری با تعداد انتشار علمی کمتر قرار دارد، زیرا طول حیات علمی پژوهشگر نخست از طول حیات علمی پژوهشگر دوم بیشتر است (جدول ۸ پیوست) .
۵-۹- پرسش فرعی پژوهش: رتبه بندی پژوهشگران ایرانی بر اساس نرخ انتشار بهنجارشده در بازه زمانی ۱۹۹۱ – ۲۰۱۲ چگونه است؟
نتایج نشان داد که بیشترین میزان نرخ انتشار بهنجارشده در میان پژوهشگران ایرانی مورد بررسی به زریندست اختصاص دارد. بعد از وی، به ترتیب موسویموحدی، فیروزآبادی، ایرانپور، انصافی، تنگستانینژاد، شرقی در جایگاههای دوم تا هفتم قرار دارند. صفوی، کاوه و افخمی رتبه های هشتم تا دهم را به لحاظ نرخ انتشار بهنجارشده به خود اختصاص دادهاند.
یافته ها نشان دادند در بین پژوهشگران ایرانی، فخرطباطبایی، کیایی، فرهودی، آقاگلزاده، حاجرسولیها، حدادیان، برهانیداریانی، پورمحمودیان، نقشینه و تبریزچی به ترتیب رتبه های پایین نرخ انتشار بهنجارشده را داشته اند (جدول ۴-۲۳) .
مقایسه برترین و فروترین پژوهشگران به لحاظ نرخ انتشار و نرخ انتشار بهنجارشده نشان داد که پژوهشگران برتر در نرخ انتشار بهنجارشده، تقریباً همان پژوهشگران برتر در نرخ انتشار هستند. البته به لحاظ رتبه بندی آنان، تفاوتهایی وجود دارد. همچنین، تصویری که پژوهشگران ایرانی با کمترین نرخ انتشار بهنجارشده نشان می دهند با تصویری که پژوهشگران ایرانی با کمترین نرخ انتشار نشان می دهند، متفاوت است. زیرا در این رتبه بندی علاوه بر طول حیات علمی پژوهشگر، طول فعالیت علمی و یا به عبارتی سالهای رکود وی نیز لحاظ میگردد.
۵-۱۰- نتیجه گیری
سیاستگذاران علم، به منظور تصمیم گیری برای چگونگی توزیع امتیازها و پاداشها از جمله اعتبارات پژوهشی، ارتقای رتبه، استخدام و … به ارزیابی پژوهشگران دست میزنند. هر شاخص ارزیابی با توجه به نقاط قوت و ضعف خاص خود، می تواند بخشی از واقعیت را منعکس سازد. از این رو، سیاستگذاران به دنبال شاخص یا مجموعه ای از شاخص ها هستند که بتوانند تصویری دقیقتر و واقعبینانهتر از واقعیت پژوهشی را منعکس سازد. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان داد که توجه به مؤلفه شمار انتشارات علمی، تصویری جامع از واقعیت پژوهشی را منعکس نساخته و توجه به شاخص های دیگری همچون نرخ انتشار و نرخ انتشار بهنجارشده که علاوه بر شمار انتشارات به شاخص طول حیات علمی و طول فعالیت علمی پژوهشگران نیز توجه نموده است، می تواند تصویری دقیقتر و جامعتر از بهرهوری علمی پژوهشگران نشان دهد. عدم توجه به این شاخص ها، نه تنها مقایسه پژوهشگران در میان رشته های مختلف که حتی در درون یک رشته را نیز دچار خطا می کند.
در مقایسه نتایج حاصل از بررسی سرانه انتشار، نرخ انتشار و نرخ انتشار بهنجارشده در رشته های مختلف نشان داده شد که با بهنجارسازی شمار انتشارات پژوهشگران با شاخص طول حیات علمی و طول فعالیت علمی، تفاوت میان رشته های بسیار کمتری به چشم میخورد. اما تفاوت میان رشته های بیشتری در شاخص نرخ انتشار بهنجارشده نسبت به شاخص نرخ انتشار نشان داده می شود که ناشی از لحاظ کردن طول فعالیت علمی – یا به عبارت دیگر، سالهای بدون رکود پژوهشگران – علاوه بر طول حیات علمی آنان است که می تواند تصویری دقیقتر و جامعتر از تفاوت میان پژوهشگران در رشته های مختلف نشان دهد.
با این حال، پژوهشگران رشته شیمی حتی با بهنجارسازی تولیدات علمی آنان با طول حیات علمی در گام اول و با طول فعالیت علمی در گام دوم، باز هم با بسیاری از رشتهها تفاوت نشان می دهند. بنابراین تفاوت رشته شیمی با بسیاری دیگر از رشتهها ناشی از طول حیات علمی و طول فعالیت علمی نیست. این یافته را میتوان به فعالتر بودن پژوهشگران رشته شیمی و یا ماهیت متفاوت این رشته نسبت داد. بنابراین لازم است ارزیابی پژوهشگران متناسب با ماهیت رشته و ظرفیتهای پژوهشی که در اختیار آنان قرار میگیرد، باشد.
۵-۱۱- پیشنهادهای کاربردی
با توجه به نتایج به دست آمده از پژوهش و در راستای ارتقای روشهای ارزیابی پژوهشگران پیشنهادهای زیر ارائه می شود.
از آنجایی که مؤلفه شمار انتشارات به تنهایی نمیتواند تصویری دقیق از چگونگی تولید علم پژوهشگران را به نمایش بگذارد، در ارزیابیهای علمسنجی بایستی به عامل زمان (طول حیات علمی و طول فعالیت علمی) توجه گردد.
در ارزیابی و مقایسه پژوهشگران، تفاوت میان رشتهها و حوزه های تخصصی آنان مد نظر قرار گیرد.
از آنجا که حتی با لحاظ شاخص های مطلق طول حیات علمی و طول فعالیت علمی در ارزیابی پژوهشگران، رشته شیمی همچنان با بسیاری دیگر از رشتهها تفاوت نشان میدهد، لازم است در مقایسه میان پژوهشگران رشتههای مختلف به تفاوت در ماهیت رشته شیمی با بسیاری دیگر از رشتهها و یا فعالتر بودن پژوهشگران این رشته نسبت به دیگر رشتهها توجه گردد.
در ارزیابیها و مقایسههای جمعی برای مثال بین دانشگاهها، تیمهای پژوهشی و رشته های مختلف به شمار پژوهشگران و به عبارتی شاخص سرانه انتشار توجه گردد.
۵-۱۲- پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده
در راستای تکمیل پژوهش حاضر به نظر میرسد که انجام پژوهشهای زیر بتواند مفید باشد.
مقایسه بهرهوری علمی پژوهشگران ایرانی در دانشگاه های مختلف بر اساس شاخص های سرانه انتشار و نرخ انتشار انجام گیرد.
از آنجا که به منظور مقایسه میانگین طول حیات علمی گروه های آموزشی مختلف ۲۳ گروه آموزشی به دلیل دارا بودن تنها یک پژوهشگر حذف شدند، پیشنهاد می شود پژوهشی ویژه به هدف بررسی طول حیات علمی این گروه های آموزشی صورت گیرد.
به منظور آگاهی از نقش و میزان تاثیر الگوی منظم و یکنواخت تولید علم در برخی از رشتهها نیاز به پژوهشهای دامنهدار بیشتری درباره ویژگیهای اعضای هیات علمی و رفتارهای پژوهشی آنان وجود دارد.
به منظور آگاهی از نقش و میزان تاثیر مدت زمان لازم برای به ثمر نشستن پژوهش در هر حوزه موضوعی، نیاز به پژوهشهای بیشتری درباره سرشت هر رشته و ویژگیهای پژوهشی آنها وجود دارد.
با توجه به آن که نتایج حاصل مختص به جامعه پژوهشگران ایرانی بوده است، لازم است پژوهشهایی تطبیقی جهت تعیین هنجارهای جوامع علمی و همچنین مقایسه جایگاه پژوهشگران ایرانی با آنها صورت گیرد.
با توجه به تفاوت ماهیت رشته شیمی با برخی دیگر از رشتهها، و یا فعالتر بودن پژوهشگران این رشته نسبت به برخی دیگر از رشتهها لازم است سهم هر یک از این دو عامل در تولیدات علمی رشته شیمی مشخص گردد.
فهرست منابع
منابع فارسی
اعظمی، محمد (۱۳۸۹). “بررسی میزان و عوامل موثر بر تولید علم در میان اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان طی سالهای ۲۰۰۷-۲۰۰۰”. فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی، ۱۳(۳): ۲۲۵-۲۴۲٫
بینش، مژگان و مقصودی، رویا (۱۳۸۷). “بررسی وضعیت انتشارت علمی دانشگاه های ایران طی سالهای ۲۰۰۲- ۲۰۰۶ ( بر اساس پایگاه Web of Science)”. کتابداری، ۴۲ (۴۷): ۱۳۹- ۱۵۴٫
حجازی، یوسف؛ بهروان، ژاله (۱۳۸۸). “بررسی رابطه بین عوامل فردی و سازمانی با بهرهوری پژوهشی اعضای هیات علمی کشاورزی: مورد مطالعه دانشکده های کشاورزی استان تهران”. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، ۵ (۱): ۴۷-۶۰٫
حیدری، غلامرضا (۱۳۸۹). معرفتشناسی علمسنجی. شیراز: نوید شیراز: ۳۰٫
دیانی، محمدحسین (۱۳۷۶). مجموعهسازی و فراهمآوری در کتابخانه ها. اهواز: دانشگاه شهید چمران : ۱۶۷-۱۶۹٫
دیدگاه، فرشته (۱۳۸۸). “مطالعه الگوهای مشارکت علمی پژوهشگران بین المللی نمایه استنادی علوم طی سالهای ۱۹۹۸- ۲۰۰۷”. پایان نامه کارشناسیارشد کتابداری و اطلاعرسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شیراز.
دیوداتو، ویرجیل پاسکوئاله (۱۳۹۱). دانشنامه علمسنجی. ترجمه غلامرضا حیدری، روحاله خادمی. تهران: کتابدار.
رحمانی، مژده (۱۳۸۵). ” ارزیابی عملکرد موسسات پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در سال ۱۳۸۳”. رهیافت، ۳۸: ۵۱- ۵۷٫