۲-۴-۱-۶ آسیب دیدگی ها و بیماری های جسمانی دوران کودکی
آسیب دیدگی های جمجمه در سال های کودکی با معلولیت شناختی، فقدان بازداری و مشکلات رفتاری همراه هستند. ماهیت و گستره این پیامدها با وخامت آسیب دیدگی، محل آسیب دیده و همچنین چهارچوب اجتماعی وقوع آسیب دیدگی و فرایند درمان مرتبط است. بیماری های مزمن مانند آسم یا قند و بیماری های وخیم مانند سرطان یا التهاب مثانه، همگی بر ویژگی های روانشناختی موثرند؛ زیرا کودک و خانواده را در معرض تنیدگی های زیستی-روانی-اجتماعی قرار می‌دهند (دیویدسون، ۲۰۰۸).
۲-۴-۲ دیدگاه های شناختی مربوط به اختلال نقص توجه و بیش فعالی
در نظریه هایی که به مؤلفه های روانشناختی در بروز اختلال ADHD توجه نموده اند، تأکید بر مؤلفه های مرتبط با تنظیم رفتار و خود تنظیم گری بر اساس مقتضیات محیطی بوده است. به بیانی دیگر این نظریه ها ضعف در عملکرد اجرایی را عامل اصلی این اختلال می دانند.
اگرچه این دیدگاه ها با یکدیگر تفاوت هایی در پاره ای از مفاهیم دارند، اما همه آن ها در یک نقطه مشترک هستند و آن تصریح عملکرد ضعیف اجرایی به عنوان عامل اساسی بروز اختلال ADHD می‌باشد (فلچر و رینولدز، ۲۰۰۳).
بر اساس تحقیقات و پژوهش های متعدد، افراد دارای ADHD در سایر توانایی‌های عمومی، مخصوصا عملکرد اجرایی دارای اختلال هستند (بار کلی،۲۰۰۶). منظور از کارکرد اجرایی، مفهوم وسیعی از فرآیندهاست که شامل توجه، حافظه فعال، سیالی فکر، طرح ریزی و تنظیم رفتار هدفمند می‌باشد. یکی از موارد مهم در عملکرد اجرایی، نقص در حافظه فعال است که به عنوان مکانیسم مهمی در اختلال نقص توجه بیش فعالی در نظر گرفته می شود (کاستلانوس و تانوک، ۲۰۰۲). طبق یافته های محققان، حافظه فعال در افراد، دارای ADHD مختل است؛ به گونه ای که آن ها حواسپرتند و در نگهداری آنچه که باید روی آن متمرکز شوند، ناتوانند (انگلهارت[۱۶۷]،۲۰۰۸؛ والرا[۱۶۸] و همکاران، ۲۰۰۴). بنابرین به نظر می‌رسد که اختلال در عملکرد اجرایی حافظه فعال با علائم اختلال نقص توجه-بیش فعالی مرتبط است (بار کلی،۱۹۹۶) و این ویژگی ممکن است در افراد دارای ADHD، که در زمینه استدلال، طرح ریزی، سازماندهی، تنظیم هدف و فراموشی دارای مشکلات متعددی هستند، نقش مهمی داشته باشد (ریکل و براون[۱۶۹]، ۲۰۰۷).
پردازش های حافظه فعال همچنین، به طور گسترده به وسیله محققان ADHD مورد مطالعه قرار گرفته است و دریک مطالعه متا آنالیز، اندازه اثر بزرگی برای حافظه فعال فضایی، در کودکان دارای ADHD یافته است (مارتینسون[۱۷۰] و همکاران، ۲۰۰۵). همچنین مطالعات متعددی در مورد بزرگسالان مبتلا به ADHD انجام پذیرفته است و در آن ها به تاثیر آسیب دیدگی عملکرد حافظه فعال و تکالیف نامرتبط با فعالیت مغز که به طور واضح دارای نابهنجاری اند ، تأکید گردیده است (داسون[۱۷۱] و همکاران،۲۰۰۴ ؛کاونر[۱۷۲] و همکاران، ۱۹۹۸؛ مکلین[۱۷۳] و همکاران ،۲۰۰۴ ؛ مورفی[۱۷۴] و همکاران ،۲۰۰۱ ؛ اسکتویتزر[۱۷۵] و همکاران،۲۰۰۴؛ والرا[۱۷۶] و همکاران، ۲۰۰۵).
بر اساس این الگوها حافظه فعال، به عنوان یکی از انواع حافظه، دارای عملکرد های اختصاصی در گستره ساخت و ابداع راهبردهای جدید می‌باشد. این شکل از حافظه که دارای ظرفیت محدودی است و همواره در تعامل با حافظه بلند مدت می‌باشد مانند یک میز کار ذهنی امکان دستکاری اطلاعات، فهم و تصمیم گیری در مورد اطلاعات را فراهم می آورد (زیگلر و آلیبالی، ۱۹۸۶).
۲-۴-۲-۱ تئوری بار کلی در مورد عملکردهای اجرایی
بر اساس مطالعات و شواهد مولفانی نظیر بار کلی (۲۰۰۶) ، ونس و همکاران (۲۰۰۷)، باراباسز (۱۹۹۶) و فیشر (۱۹۹۸)، لوب پیشانی عهده دار فعالیت های عالی مغز از جمله کارکرد های اجرایی نظیر حافظه فعال می‌باشد.
در الگوی بار کلی، کنش های اجرایی بدین گونه تعریف می شود: ” کنش های اجرایی به اعمال خود فرمان فرد گفته می شود که برای خود گردانی به کار گرفته می‌شوند” (۱۹۹۷). او کنش های اجرایی را به طور خلاصه اعمالی می‌دانست که فرد برای خود و برای هدایت خود انجام می‌دهد تا خود کنترلی[۱۷۷]، رفتارمعطوف به هدف و پیامدهای آینده را به اجرا درآورد. این الگوها باعث افزایش زمان درنگ به منظور اصلاح پاسخ نهایی و بروز پیامدهای بلند مدت بهتر، می‌گردند. در مدل بار کلی، بازداری ناشی از اختلال در ۵ توانایی عصب شناختی می‌باشد. ۴ مورد از این توانایی ها، نقش اساسی در خود نظم بخشی و پایداری تا نیل به هدف دارند و از همین رو به آن ها کنش های اجرایی گفته می شود. این کنش ها از طریق فرایندهای گذاری، باعث هدایت انسان و کنترل رفتار در او می‌گردند. این فرایند های گذاری عبارتند از: گذار از رویدادهای بیرونی به بازنمایی های درونی مربوط به آن رویدادها، گذار از کنترل شدن توسط دیگران به کنترل خود، گذار از تقویت فوری به رضایت موخر (به تأخیر انداختن ارضاء)، گذار از اکنون به پیامدهای اجتماعی برآورد شده.نظریه بار کلی در جدول ۲-۲ خلاصه گردیده است:
جدول ۲-۲ کنشهای اجرایی، فرایندهای همراه در هریک، فرایندهای اجتماعی و روانشناختی مربوط و منطقه مغزی احتمالی درگیر بر اساس نظریه بار کلی (به نقل از احمدی، ۱۳۹۲)
کنش اجرایی
فرایندهای همراه
توانایی‌های اجتماعی/ روانشناختی
منطقه مغزی احتمالی
بازداری پاسخ
بازداری پاسخ غالب
توقف پاسخهای جاری
کنترل تداخل
کنترل تکانه، خود نظم دهی
تأخیر ارضا
نظم دهی سطح فعالیت منطبق با تکلیف
مناطق حدقه ای، پیش پیشانی، جسم مخطط
حافظه فعال غیر کلامی
(احساس فرد در مورد خود)
کنش پیش گستر
کنش پس گستر
حفظ رویدادها در ذهن
تقلید / یادگیری جانشینی
ادراک گذشته
ادراک اینده
نوع دوستی متقابل موخر
آگاهی مستقل
احساس زمان
سازماندهی رفتار بر اساس زمان
مناطق پشتی و جانبی پیش پیشانی چپ < راست
حافظه فعال غیر کلامی
(احساس فرد در مورد خود)
کنش پیش گستر
کنش پس گستر
حفظ رویدادها در ذهن
تقلید / یادگیری جانشینی
ادراک گذشته
ادراک اینده
نوع دوستی متقابل موخر
آگاهی مستقل
احساس زمان
سازماندهی رفتار بر اساس زمان
مناطق پشتی و جانبی پیش پیشانی چپ < راست
حافظه فعال کلامی
(درونی سازی کلام)
زبان دریافتی نهفته
زبان دریافتی آشکار
توصیف خود، بازخورد، ساخت دهی مجدد، سوال کردن
رفتار قاعده مند، درک مطلب در خواندن، کنترل اخلاقی
مناطق پشتی و جانبی پیش پیشانی چپ > راست
