منبع: سایت اتاق بازرگانی ، صنایع ، معادن و کشاورزی استان تهران
درباره مهمترین برنامه های پیش روی همکاری ایران و ارمنستان بایدتاکید کرد کهتوسعه همکاری سرمایه گذاران دو کشور درمنطقه ویژه اقتصادی جلفا می تواند در ایجاد فرصت های تجاری و اقتصادی موثر باشد.به دلیل هزینه بر بودن توسعه همکاری های حمل و نقل و ترانزیت با اروپا از طریق ارمنستان ـ گرجستان درحال حاضر این طرح عملیاتی نبوده و مورد استفاده قرار نمی گیرد اما در صورت سرمایه گذاری می تواند فرصت مناسبی برای آینده اقتصادی دو کشور باشد.از سوی دیگر اعزام رایزن بازرگانی به ارمنستان، توسعه همکاریهای ترانزیتی و همکاری های دو جانبه درخصوص محیط زیست، رودخانه های مرزی ( سدسازی)و … از سوی کارشناسان این حوزه توصیه می شود.(رنجبر،۹۱،۱۳۸۷)همچنین همکاری در زمینه IT، همکاری درزمینه کاهش متقابل تعرفه های تجاری بین دو کشور،سفر وزراء محترم بازرگانی و اقتصاد دو کشور، برگزاری همایش فرصت های تجاری و سرمایه گذاری، تبادل هیات های تجاری از بخش خصوصی، برگزاری نمایشگاههای اختصاصی و مشارکت در نمایشگاههای بین المللی یکدیگر،برگزاری روز اقتصاد ایران در ارمنستان در کنار اعزام هیاتی جهت بررسی موضوع همکاریهای بانکی میان دو کشو نیز می تواند افق مثبتی پیش روی همکاری های تجاری ایران و ارمنستان ترسیم نماید.در ادامه جا دارد به مسائل و مشکلاتی اشاره شود که تا به امروز به نوعی وضعیت تجارت دوجانبه میان دو کشور و به ویژه صادرات ایران به ارمنستان را متاثر ساخته است که.عبارتند از: وجود موانع تعرفه ای بین دوکشور، مشکلات مربوط به همکاری ترانزیتی (به دلیل وجود تعرفه ها)، مشکلات گمرکی، مشکلات سرمایه گذاران ایرانی در ارمنستان و عدم اجرای قوانین و مقررات سرمایه گذاری و تجاری در ارمنستان شرکتها را با مشکل مواجه ساخته است.

۴-۳-۲-جایگاه ژئواکونومیکی ارمنستان
اقتصاد ارمنستان تا اندازه زیادی به سرمایه‌گذاری و پشتیبانی ارمنیان خارج از کشور وابسته‌ است. پیش از استقلال، اقتصادارمنستان بیشتربرپایه صنایع شیمیایی، الکترونیک، ماشین‌آلات، فرآوری خوراک، لاستیک‌سازیوبافندگی بنا شده‌ بودوبرای مواد اولیه صنایع خودوابستگی زیادی به دیگر جمهوری‌های شوروی و خارج از کشور داشت.ارمنستان در فاصله گرفتن از نظام اقتصادی کمونیستی و حرکت به سمت اقتصادسرمایه‌داری گام‌های مهمی را درآزادسازی اقتصادی برداشته‌ استاما محدودیت‌هایی همچون وابستگی انرژی به خارج ازجمله روسیه وایران، فقرمنابع، محصور بودن درخشکی و تنش‌های این کشور با آذربایجان و ترکیه، توان مانوراین کشور را جهت مشارکت در سرمایه‌گذاری‌ های منطقه‌ای را شدیدا کاهش داده‌ است. (http://pers.iran.ru/news/analytics/)طی سالیان اخیر همکاری های اقتصادی بین تهران و ایروان به طور نسبتاً سریع توسعه یافته و به عنوان مثال، اواخر سال ۲۰۰۸ صدور گاز طبیعی ایرانی به ارمنستان از طریق خط لوله تبریز –گری–کاجاران-آرارات با ظرفیت ۲٫۶ میلیارد متر مکعب در سال شروع شد. گاز دریافت شده به وسیله صدور نیروی برق به جمهوری اسلامی ایران پرداخت می شود. هزینه های کلی این سازه که شرکت روسی «گازپروم» در اجرای آن مشارکت کرد، برابر ۲۵۰ میلیون دلار شد. ارمنستان قبل از آن فقط گاز طبیعی روسی را از طریق گرجستان دریافت می کرد. بین ارمنستان و ایران خطوط انتقال برق ولتاژ بالا وجود دارند که به وسیله آنها جابجایی و تبادل فصلی انرژی انجام می شود. قرار است یک خط دیگر با ظرفیت ۴۰۰ کیلووات ساخته شود. بهای این پروژه حدود ۱۰۰ میلیون دلار است. بین این دو کشور یک جاده ساخته شده و دو بزرگ راه مدرن دیگر در حال ساخت است. موافقتنامه ای درباره ساخت خط راه آهن از ایران به ارمنستان به امضا رسیده است. بنا به برآوردهای مقدماتی، بهای این خط راه آهن معادل ۱٫۸ میلیارد دلار است که ۱٫۴ میلیارد از این مبلغ توسط ایران پرداخت می شود و بقیه توسط شرکت «راه آهن روسیه». مهلت اجرای این طرح ۵ سال است. توافق درباره شرکت «گازپروم» در ساخت خط لوله ایرانی –ارمنی انتقال محصولات نفتی و اسکله سوخت مایع با ظرفیتی تا ۱٫۵ میلیون تن حاصل شده است که این امر برای امنیت ارمنستان از نظر تأمین انرژی اهمیت فراوانی دارد. قرار است در قالب همکاری های دوجانبه، نیروگاه برق آبی «مگری» ساخته شود. (http://pers.iran.ru/news/analytics/)
۴-۳-۳-جایگاه ژئوکالچر ارمنستان
جایگاه ایدئولوژیک و ژئوکالچر (فرهنگى) ایران در جهان اسلامجایگاه انقلاب اسلامى ایران در جهان اسلام‏از نظر فرهنگى و اعتقادى، ایران در مرکزیت جهان اسلام قرار گرفته است; به طورى که در روند تحوّلات آینده جهان، مى‏تواند با بعضى از کشورهاى منطقه نقش ارزنده‏اى را ایفا کند. گستردگى تمدن‏ ایرانى – اسلامى و فرهنگ پارسى و میراث گرانبهاى آن و گذشته‏ تاریخى درخشان این سرزمین، پیوند عمیق فرهنگى، فکرى و جغرافیایى با کشورهاى پیرامون خود دارد و میان اقوام مختلفِ ساکن‏ در قفقاز، آسیاى میانه، کشورهاى حاشیه جنوبى خلیج فارس، پاکستان و کشورهاى همسایه غربى; یعنى عراق و ترکیه تا شاخ‏ آفریقا سه منطقه‏اى استراتژیک را به وجود آورده که نشان دهنده‏ امکانات بالقوه و بالفعل براى گسترش همکارى‏هاى دو جانبه و چند جانبه منطقه‏اى‏ وجهانى‏مى‏باشد.(ابراهیمی،۱۴۹،۱۳۸۸)
داشتن تاریخ و تمدنى کهن، با غناى فرهنگ اسلامى و دینى و وجود آثار تاریخى مناسب‏ فرهنگى و دینى در کشور و قابلیت صدور کالاهاى فرهنگى و دینى به فراسوى مرزها در جهان اسلام، به جمهورى اسلامى ایران جایگاه ویژه‏اى جهت نفوذ فرهنگى – تمدنى (ایرانى‏ – اسلامى) در جهان اسلام و منطقه مى‏بخشدتقابل انقلاب اسلامى ایران با نظام تک قطبى‏بخش قابل توجهى از موقعیت کنونى جمهورى اسلامى ایران در جامعه بین‏المللى متأثر از پیروزى انقلاب اسلامى ایران در سال ۱۳۵۷ است. شعارها، اهداف و آرمان هایى که‏ همراه‏با انقلاب اسلامى در ایران مطرح گردید، هم در سطح منطقه و هم در سطح‏ بین‏المللى،تأثیرات غیر قابل انکارى بر جاى گذاشت و به دنبال خود، جایگاه‏ جمهورى‏اسلامى ایران رانیز در سطح ژئوکالچر متحوّل ساخت. انقلاب اسلامى ایران‏ پیش از آن که یک کوشش مردمى براى متحوّل ساختن وضعیت داخلى در یک واحد ملى‏ باشد، حاوى پیام‏هایى درمقابله با وضعیت زور و زر و تزویر موجود جهانى بود. این‏ پیام‏هانه تنها وضع موجود را زیر سؤال مى‏برد بلکه ماهیت آن را نیز غیر اخلاقى و مستحق‏ دگرگونى مى‏دانست.
قدرت هژمونى جهانى که براساس دیدگاه خود به دنبال تک قطبى کردن است و در حال‏ حاضر، اسلام را به عنوان تنها رقیب واقعى خود مى‏بیند، در یک هجمه نابرابر سیاسى – فرهنگى، اسلام گرایى را مترادف با تروریسم دینى تئورى پردازى کرده و با وارد کردن‏ مفهوم تروریسم دینى به متون و ادبیات سیاسى جهانى، به دنبال شکل دادن اجماع جهانى‏ براى انزواى همه جانبه مسلمانان و کشورهاى اسلامى است. جمهورى اسلامى ایران با آرمان‏ها و ارزش‏هاى ساختارى، هنگامى از حیات تثبیت‏ شده‏اى برخوردار مى‏گردد که بتواند به عنوان بازى‏گرى فعال در چارچوب اصول و قواعد تعریف شده منطقه‏اى و نظام بین‏المللى به بازى خود استمرار و استحکام بخشد. بدیهى است‏ هر گونه تأثیرگذارى در منطقه و یا افزایش حوزه نفوذ مستمر خود در جهان اسلام، نظام تک‏ قطبى جهان را به چالش جدى وادار مى‏کند. همچنین تحقّق اهداف سند چشم‏انداز در حفظ و ارتقاى‏ جایگاه ایران در جهان اسلام‏بر اساس سند چشم‏انداز در افق ۱۴۰۴، جمهورى اسلامى ایران‏ باید الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام، با تحکیم الگوى مردم‏ سالارى دینى، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقى، نواندیشى و پویایى‏ فکرى و اجتماعى، تأثیرگذار بر همگرایى اسلامى و منطقه‏اى بر اساس تعالیم اسلامى و اندیشه‏هاى امام خمینى‏(قدس سره) باشد. (خرازی،۸۵،۱۳۸۱)
۴-۳-۴-جایگاه امنیتی ارمنستان
منطقه قفقاز از زمان ‌های گذشته همواره مورد توجه ایران بوده است. جمهوری اسلامی ایران با توجه به پیوندهای تاریخی دو ملت و اراده دو طرف و داشتن امتیاز همسایگی،‏ همکاری‌های گسترده‌‌ای با جمهوری‌های قفقاز جنوبی و از جمله ارمنستان دارد. و هدف از آن مورد توجه قرار دادن مسائل امنیتی و پیگیری فعالیت‌های بازارچه‌های مرزی هم چنین تبادلات فرهنگی، تجاری و اقتصادی میان‌ایران و ارمنستان است. (رهنورد،۱۷۵،۱۳۸۱)
همکاری ‌ایران و ارمنستان در حوزه‌ی مسائل امنیتی و انتظامی‌ موضوع جدیدی نیست، در گذشته طرفین قرارداد همکاری در حوزه مبارزه با تروریسم و پول‌شویی و جرایم سازمان یافته و مسائل مختلف مرزی از قبیل قاچاق و استرداد مجرمین … را به امضاء رسانده‌اند. بدیهی است که دو کشور ارمنستان و‌ ایران با یکدیگر و روابط دوستانه‌ای دارند، بر همین اساس با مسائل مشترکی در ابعاد تهدیدات و فرصت‌های مشترک مواجه هستند. روابط مرزی میان دو کشور همواره روابطی سالم و متوازن و همکارگونه بوده است که می‌تواند الگوی خوبی برای دیگر کشورهای همسایه و قفقازی با .‌ایران باشد. طبیعی است که دو کشور در حوزه‌ی مبارزه با مواد مخدر و مبارزه با جرایم سازمان‌یافته همواره به همکاری‌های مشترک نگاه ویژه داشته‌اند. هر دو کشور در مسیر و حاشیه‌ی ‌این تهدید قرار دارند. ایران و ارمنستان در پیشبرد ‌این همکاری‌های مشترک طی سال‌های گذشته تجربیات خوبی را به ثبت رسانده‌اند و در ‌این مسیر گام‌های مشخصی را برداشته‌اند. اراده‌ی مشترک برای همکاری ناشی از درک عمیقی است که نزد مردم و مسئولین دو کشور وجود دارد. (حسن خانی،۵۵،۱۳۸۸)
رویکرد امنیتى ارمنستان تقریباً مشابه طرحى است که توسط سازمان کنفرانس امنیت و همکارى اروپا براى منطقه طراحى شده است. این رویکرد امنیتی که به طرح ۳+۳+۲ مشهور است، شامل سه کشور منطقه به همراه سه قدرت منطقه ای یعنى ایران، روسیه و ترکیه به اضافه دو قدرت فرامنطقهاى یعنى آمریکا و اتحادیه اروپا است .(ولیقلی زاده،۱۵۰،۱۳۹۱)سیاست انفعالی روسیه در سال های ۲۰۱۲-۲۰۰۹ ، موفقیت نسبی ناتو در لیبی و تشدید بیش از حد بحران سوریه، همگی باعث خودباوری بیشتر آن تعداد از نمایندگان غرب گردید تا بار دیگر تاریخ را تغییر دهند. از جمله احتمال تجدید تلاش های ناتو برای ورود به قفقاز جنوبی ولی این بار در چارچوب حل و فصل مسأله ناگورنی قره باغ نسبتاً قوی است. ممکن است در این صورت مسأله پذیرش نه تنها گرجستان بلکه کشور پر ادعای آذربایجان به ناتو مطرح شود. قوی بودن روحیات در میان نخبگان حاکم بر آذربایجان در جهت باز گرداندن ناگورنی قره باغ به وسیله زور، اوضاع را با تنش بیشتری روبرئ نماید. ممکن است تشدید اوضاع پیرامون برنامه هسته ای ایران بهانه ای برای این امر شود. در این شرایط روسیه، ایران و ترکیه موظف هستند با هم به توافق برسند تا از بروز جنگ احتمالی در قفقاز جنوبی پیشگیری نمایندکه تنها در قالب سامانه جدید امنیت منطقه ای امکان دارد و باید صرف نظر از عضویت طرفین در هر بلوک نظامی –سیاسیایجادگردد. در غیر اینصورت، ممکن است جنگ بزرگ منطقه ای با عواقب غیر قابل پیش بینی بروز کند. نفوذ آمریکا نیز در قفقاز جنوبی و در خاور نزدیک و میانه رو به تنزل گذاشته است. لذا یک خلأ ژئوپلتیکی ایجاد خواهد شد که در صورت پر نشدن خلاء مذکور انواع سازمان های تندروی که از پادشاهی های عربستانی کمک مالی قابل توجهی دریافت می کنند، به فعالیت خود دامن بزنند.(http://pers.iran.ru)
برای اولین بار به پیشنهاد ترکیه که نیاز به ایجاد سامانه جدید امنیت منطقه ای را احساس کرد در۱۱ اوت سال ۲۰۰۸ به آذربایجان، گرجستان و ارمنستان پیشنهاد داد تا «پلاتفرم ثبات و همکاری در قفقاز» را که آن را «پیمان قفقاز» نامیدند، با ضمانت های روسیه و ترکیه ایجاد کنند. این پیشنهاد ناظر بر جستجوی راه حل قابل قبول مسایل ناگورنی قره باغ، آبخازی و اوستیای جنوبی نبود زیرا این کار بسیار دشوار است، بلکه هدف طراحی سیاست همزیستی متقابل میان روسیه و ارمنستان از یک سو و ترکیه، آذربایجان و گرجستان، از سوی دیگر بود. بدیهی است که راهبردی که آنکارا پیشنهاد کرد، منعکس کننده تمایل آن به رهبری منطقه ای بود . ترکیه از نظر تولید ناخالص ملی در مقام دوم بعد از روسیه قرار دارد (۱۱۲۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲) و از نظر کثرت نفوس و نیروهای مسلح صاحب مقام سوم بعد از روسیه و ایران است. اواخر سال ۲۰۱۳ جمعیت ترکیه نزدیک به ۷۶ میلیون نفر بود و نفرات نیروهای مسلح از حد ۵۰۰ هزار نفر گذشت. یکی از اهداف عمده دیگر این سازمان محدود کردن زمینه گسترش ناتو و نفوذ امریکا در حوزه کشورهای همسایه و متحدین سابق او است. هکذا دولت فدارتیو روسیه خواست با ایجاد ساختارهای جدید سیاسی اقتصادی و نظامی بازیگر اصلی در منطقه آسیای میانه حوزه قفقاز باشد. (http://pers.iran.ru/news)
در عین حال، ایران به طور مصنوعی از نظام امنیت منطقه ای اخراج شد در حالی که ایران به اندازه ترکیه برای رهبری منطقه ای دلایل دارد. ایران در شرایط بسته بودن مرزهای ارمنستان با ترکیه و آذربایجان و روابط پیچیده بین روسیه و گرجستان برای ارمنستان در حد زیادی نقش تنها دریچه به جهان خارجی را ایفا می کند.اوضاع امنیتی قفقاز جنوبی همچنان پیچیده و انفجاری است. ممکن است روسیه و ترکیه را به مناقشه مسلحانه ارمنی – آذربایجانی بکشانند و نیز احتمال وقوع جنگ بزرگ در خاورمیانه می رود که این امر می تواند اوضاع داخلی ترکیه را وخیم تر نماید.(http://fa.wikipedia.org/wiki/)
با عنایت به علاقه مندی آنکارا به ایجاد سامانه جدید امنیت منطقه ای، برگزاری رایزنی های سه جانبه روسیه، ایران و ترکیه درآینده نزدیک به منظور طراحی راه کار های مشترک درزمینه حل وفصل مناقشات مسلحانه منطقه ای، امری بسیار مطلوب به نظرمی آید. دراین صورت امکان طراحی نظریه سامانه جدید غیر بلوکی امنیت منطقه ای فراهم خواهد گردید. درنتیجه نه تنها می توان ازوقوع جنگ جدیددرقفقاز جنوبی اجتناب کردبلکه برای حل و فصل مسایل ناگورنی قره باغ، آبخازی و اوستیای جنوبی زمینه مناسبی ایجاد نمود.
۴-۳-۵-جایگاه زیست محیطی
همگام با جهانی شدن، موضوع محیط زیست نیز به عنوان یک مسأله جهانی مطرح شده است زیرا کره زمین به منزله میراثی مشترک است که درآن نه تنها انسان ها، بلکه همه جانداران حق حیات وبهره مندی از مواهب خدادادی را دارا هستند. ماهیت مسائل زیست محیطی به گونه ای است که مرزبندی های قراردادی سیاسی به هیچ عنوان درمورد آنها صادق نیست، زیرا اجزای متشکله محیط زیست ازچنان پیوستگی، پویایی وتحرکی برخوردارند که امکان کشیدن مرزهایی برای آنها هرگز میسر نیست این پویایی ودرهم تنیدگی عناصر محیط زیست بایکدیگر باعث شده است تاهرگونه اختلال درهریک از اجزای محیط زیست دریک محدوده جغرافیایی سایر اجزا ومناطق جغرافیایی را دردراقصا ونقاط جهان نیز تحت تأثیر قرار دهد.(دریس،۲،۱۳۹۱) درواقع به همین دلیل بسیاری از مشکلات زیست محیطی دریک محدوده جغرافیایی را دراقصا نقاط جهان تحت تأثیر قراردهد. بحران های زیست محیطی از جمله انواع آلودگی ها، کاهش تنوع زیستی، تغیرات اقلیمی، رشد روز-افزون شهر نشینی و غیره، نگرانی شدیدی در سطوح مختلف انسانی به وجودآورده که نتیجه آن ضرورت لحاظ نمودن معیار های زیست محیطی در فعالیت های توسعه می باشد. جمهوری ارمنستان به دلیل تکنولوژی عقب مانده هسته ای اش (راکتور فرسوده بجا مانده از زمان شوروی سابق) و نبود بودجه کافی برای خریداری راکتور جدید، عدم توانایی در کنترل و پالایش پساب کارخانجات صنعتی با تکنولوژی قدیمی (بعنوان نمونه آلوده کردن رودخانه ارس و کم توجهی چندین دهه ای به زیست محیط منطقه )، بهمراه گرجستان و مولداوی به برنامه مشارکت محیط زیست و بهره وری انرژی اروپا پیوستند. همچنین کمیسیون اروپا اعلام نمود که گرجستان، ارمنستان و مولداوی با پیوستن به برنامه مشارکت محیط زیست و بهره وری انرژی اروپا، از کمک مالی این برنامه برخوردار خواهند شد. کمیسیون اروپا در این خبر همچنین از اختصاص ۳۰ میلیون یورو برای اجرای پروژه هاییش در زمینه انرژی در گرجستان، ارمنستان و مولداوی خبر داد. بنابر این گزارش، انجمن بین المللی حامیان مالی برنامه مشارکت شرقی یعنی ایسلند، نروژ، اوکراین و امریکا ۷۰ میلیون یورو برای کمک به برنامه مشارکت محیط زیست و بهره وری انرژی اروپا اختصاص داده اند. برنامه مشارکت شرقی طرحی است که توسط اتحادیه اروپا ایجاد شده است. این طرح در ۲۶ ماه می سال ۲۰۰۸ توسط وزیر امور خارجه لهستان و ضمن حضور سوئد در شورای اتحادیه اروپا در امور روابط خارجی و مسائل عمومی، ارائه شد. نخستین نشست مشارکت شرقی هفتم ماه می سال ۲۰۰۹ در پراگ، پایتخت چک که آن زمان ریاست اتحادیه اروپا را بر عهده داشت، برگزار شد. طرح مشارکت شرقی، نزدیکی سیاسی و اقتصادی شش کشور سابق اتحاد جماهیر شوروی شامل، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، مولداوی، اوکراین و بلاروس، به سیاست‌های اتحادیه اروپا را درنظردارد.همچنین نخستین مرکز مدیریت پایش زیست محیطی پارک صلح و دوستی بین دو کشور ایران و ارمنستان با هدف همکاریاستراتژیکوراهبردیجمهوریاسلامیایرانباکشورایجاد گردید. این پارک با هدف پایش و سنجش آلایندگی ها، بکارگیری ظرفیت اجتماعی و تبادل ارتباطات بین دو کشور به مساحت۳۰ هزار هکتار زمین در نوردوز با دو هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی و ۲۳۰ گونه حیوانی ایجاد گردیده است..محافظت و مدیریت زیست بومی در این منطقه بدون اینکه به مرزهای دو کشور خدشه وارد کند انجام می گردد. http://www.dolat.ir/NSite/Information)) در ایران نیز از سالیان پیش، این پدیده جزء دغدغه ها و نگرانی های مسئولان و علاقه مندان مسائل زیست محیطی شده است. از همین رو در بخشی از برنامه های توسعه کشور نیز به مساله محیط زیست توجه شدهاست. برای بررسی میزان توجه دولت ایران به مقوله محیط زیست در برنامه های توسعه به خصوص برنامه های سوم تا پنجم، تعداد ماده های زیست محیطی نسبت به کل ماده های برنامه ها مقایسه-شد، تعداد دفعات استفاده از شاخص های زیست محیطی ازجمله توسعه پایدار، منابع طبیعی، تنوع-زیستی، توسعه ایرانی- اسلامی، اقتصاد محیط زیست و غیره در برنامه ها مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین هریک از برنامه های توسعه، با اصول معاهدات بین المللی مقایسه شده و نقاط قوت و رخنه های موجود در برنامه ها از این طریق مشخص شده و نتایج بررسی نشان داده است که از برنامه سوم، که ارزیابی زیست محیطی کلیه طرح ها مورد توجه قرار گرفته و به تدریج توجه به مقوله محیط زیست بیشتر شده و جایگاه محیط زیست در قوانین برنامه ای و سیاست های کلان با سیر صعودی همراه بوده است. توجه به مسائل زیست محیطی به خصوص در زمینه تالاب ها، تنوع زیستی، سواحل و غیره افزونتر شده است. با اینحال هنوز توجه به محیط زیست در برنامه پنجم توسعه متناسب با تعهدات ایران در جوامع بین المللی ودر کنوانسیون های متعدد نبوده و حتی همین حجم اختصاص یافته نیز شاخصی از تحقق ملاحظات زیست محیطی در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در بر گیرنده برنامه های بلند مدت و جامعی برای دست یابی به توسعه پایدار و درخور نمی باشد.(خطیبی وفاخران،۱۳۹۱)
جمهوری اسلامی ایران در شاخص عملکرد زیست محیطی ۲۰۰۶ در میان ۱۳۰ کشور، در جایگاه پنجاه و سوم ایستاده است.این رتبه در مقایسه با رتبه سال های قبل از کشورهای در حال توسعه با شرایط اقتصادی مشابه از جمله نیکاراگوئه، مکزیک، آفریقای جنوبی، اندونزی، چین و هند بهتر است. کسب رتبه نسبتا خوب ایران به دلیل شرایط مناسب کشورمان در زمینه بهداشت محیط‌ ، کیفیت منابع طبیعی مولد ، تنوع زیستی و زیستگاه می‌باشد. ولی عملکرد ایران در خصوص کیفیت منابع آب و انرژی پایدار، چندان مناسب نبوده و در زمینه کیفیت هوا از ضعیف ترین عملکرد برخوردار بوده است. لیکن رتبه جهانی عملکرد زیست محیطی ایران در سال ۲۰۰۸ با ۱۴ پله نزول در بین ۱۴۹ کشور به رتبه ۶۸ رسیده است.کشور ایران با معضلات قابل توجهی در بخش هدر رفت انرژی، آلودگی هوا و آب بخصوص در شهرها و مناطق صنعتی و تولید انبوه زباله روبرو است. به علت بی‌توجهی به معضلات زیست محیطی، سالانه بیش از ۴۰۰ میلیارد تومان به اقتصاد ایران لطمه می‌خورد. جلوگیری از فروش محصولات دریایی نظیر ماهی و میگو از سوی سازمان بهداشت جهانی نیز اثرات زیانبار اقتصادی دیگری است که ناشی از همین آلایندگی هاست. در این ارتباط ایران در قا نون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در بخش دوم به حفظ محیط زیست، آمایش سرزمین و توازن منطقه ای و در فصل پنجم و ششم آن به مسئله حفظ محیط زیست و در فصل هفتم به مقوله ارتقای سلامت و بهبود کیفیت زندگی اشاره کرده است. (روانبخش،۷۵،۱۳۹۱)
۴-۴-چشم انداز روابط ژئوپلیتیک ایران وارمنستان درمنطقه وقفقاز
اصولاً تهیه چشم‏اندازهاى بلندمدت در کشورها موضوعى است که در سالهاى اخیر توجه دولتمردان اکثر کشورها را به خود جلب کرده است. خوشبختانه مراجع ذیصلاح‏ جمهورى اسلامى ایران با توجه به عواملى همچون: ضرورت‏ها و الزام‏هاى ناشى از آرمان‏هاى قانون اساسى، تحوّلات بین‏المللى و حاکمیت فضاى نوین اقتصادى در جهان، تحولات علمى و فناورى‏هاى نو، نظریات علمى، شناخت امکانات و محدودیت‏هاى‏ محیطى، بهره گیرى از تجارب خود و دیگران، و همچنین واقعیت‏هاى اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سیاسى موجود کشور، در افق سند چشم انداز ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادى) برگزیده‏اند تا کشور ایران در طى ۲۰ سال برنامه‏ریزى و اجراى درست، به کشورى‏ توسعه‏یافته و داراى جایگاه اول اقتصادى، علمى و فناورى در سطح منطقه، توأم با حفظ هویّت اسلامى و انقلابى و الهام‏بخش در جهان اسلام، همراه با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‏المللى تبدیل گردد. سند چشم‏انداز جمهورى اسلامى ایران در افق ۱۴۰۴ هجرى شمسى، بر اساس مطالعات‏ جامع کارشناسىِ مجمع تشخیص مصلحت نظام و اصول و جهت‏گیرى‏هاى مقام معظم‏ رهبرى، در سال ۱۳۸۲ تصویب و به قواى مختلف ابلاغ گردید، و از ابتداى سال ۱۳۸۴ عمل مبناى قانون‏گذارى کشور و تصمیمات کلان نظام و سیاست دولت شده است.(کوزه گر کالچی،۴۵،۱۳۹۱)
ابتدا می بایستی به عنصر اصلی مستتر در ژئوپلیتیک که همانا قدرت است اشاره گردد و سپس جایگاه ژئوپلیتیکیایران از این منظر مورد بررسی قرار گیرد. به دلیل آنکه قدرت در ژئوپلیتیک، برآیندی از توانایی ها و مقدورات کشورها محسوب می گردد. موقعیت هر کشور در سلسله مراتب قدرت جهانی بستگی به وزن ژئوپلیتیکی و میزان قدرت ملی آن در بین کشورها دارد و این امر بر الگوی روابط خارجی آن در ابعاد مختلف تاثیر می گذارد. سنجش قدرت ملی دولت ها به منظور تعیین جایگاه آنها در نظام ژئوپلیتیک جهانی و مقایسه قدرت کشورها، همواره از دغدغه های جغرافیدان های سیاسی، دانشمندان علوم سیاسی و روابط بین الملل بوده است .در این بحث به یک نمونه نسبتا دقیق از این الگوهای مقایسه ای اشاره می گردد:
۱-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل اقتصادی: کشور جمهوری اسلامی ایران با ۱ ۸ امتیاز رتبه ی سی و هفتم جهان را به خود اختصاص داده است . در حالی که در منطقه آسیای جنوب غربی رتبه دوم را دارا می باشد. رتبه بندی ده قدرت برتر اقتصادی در این منطقه بدین ترتیب است که ترکیه، جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، قزاقستان، پاکستان، آذربایجان، امارات متحده عربی، لبنان، سوریه و کویت را به خود اختصاص داده اند.
۲-در محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل اجتماعی:عامل اجتماعی کشور جمهوری اسلامی یاران با (۴ ۳ ) امتیاز رتبه ی سی و پنجم جهان را به خود اختصاص داده است . در منطقه ی آسیای جنوب غربی در عامل اجتماعی کشورهای امارات متحده عربی، ارمنستان، جمهوری اسلامی ایران، بحرین، اردن، ترکیه، کویت، ازبکستان، لبنان و قزاقستان رتبه های یکم تا دهم را به خود اختصاص داده اند. در این عامل جمهوری اسلامی ایران رتبه ی سوم منطقه را در اختیار دارد.
۳-در محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل عرصه علمی:ایران در عرصه علمی رتبه مهمی را در جهان به خود اختصاص داده و در منطقه آسیای جنوب غربی دارای رتبه دوم می باشد.
۴-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل سرزمینی:در عامل سرزمینی جمهوری اسلامی ایران توانسته با ۵۰۲ امتیاز جز ده کشور برتر جهان قرار گیرد. به طور قطع رتبه ی دهم ایران در عامل سرزمینی نشان دهنده بسترها و قابلیت های عالی سرزمینی ایران در جهان است . هم چنین در سطح منطقه رتبه بندی بدین صورت است : کشورهای قزاقستان جمهوری اسلامی ایران عربستان سعودی ترکیه پاکستان عراق گرجستان قرقیزستان ازبکستان امارات رتبه های یکم تا دهم را به خود اختصاص داده اند.
۵-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل فرهنگی: در این عامل کشور جمهوری اسلامی ایران با (۵ ۶۸ ) امتیاز رتبه ی بیست و ششم جهان را به خود اختصاص داده است . رتبه بندی کشورها در منطقه آسیای جنوب غربی در این عامل بدین صورت است : کشورهای ترکیه، جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، لبنان، سوریه، یمن، عمان، گرجستان، اردن و ازبکستان رتبه های یکم تا دهم را به خود اختصاص داده اند .
۶-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل سیاسی ـ حکومتی:کشور جمهوری اسلامی ایران با کسب (۱۰ ۳ ) امتیاز رتبه چهل و پنجم جهان را در بین ۱۳۹ کشوربه خود اختصاص داده است .و کشورهای ارمنستان، اردن، ترکیه، لبنان، بحرین، گرجستان، قرقیزستان، کویت و تاجیکستان در رده های بعدی قرار دارند.
۷-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل فرامرزی: متغیرهای عامل فرامرزی متنوع بوده به گونه ای که طیف وسیعی از موارد از سیاسی ـ تجاری تا ورزشی را دربرگرفته است تا به بهترین وجه میزان حضور و نفوذ کشورها را در خارج از مرزهای خود مورد ارزیابی قرار دهد). جمهوری اسلامی ایران در این عامل با ۳ ۵۵ امتیاز نتوانسته رتبه ای بهتر از شصت سوم را به خود اختصاص دهد. حال آن که در سطح منطقه پس از ترکیه و عربستان رتبه سوم را به خود اختصاص داده است . پس از ایران به ترتیب کشورهای امارات متحده عربی،قزاقستان، ازبکستان، آذربایجان ،سوریه، پاکستان و گرجستان رتبه های چهارم تا دهم را به خود اختصاص داده اند.
۸-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل فضایی:به طور کلی عامل فضایی دارای ۴ متغیر به شرح زیر است : تعداد ماهواره های کشورها در فضا، تعداد ماهواره های نظامی کشورها در فضا، تعداد ایستگاههای ماهواره ای یا مشارکت در ساخت ایستگاه های ماهواره ای و تعداد ماهواره های ارتباطی ـ. در بین ۳۹ کشور ، جمهوری اسلامی با کسب ۳ امتیاز در کنار کشورهایی مانند مصر، مکزیک، نروژ و امارات متحده عربی در رده های آخر قرار دارد
۹-محاسبه قدرت کشورها با توجه به عامل نظامی:کشور جمهوری اسلامی ایران با کسب ۱۶ امتیاز رتبه ی سیزدهم جهان را به خود اختصاص داده است و در سطح منطقه آسیای جنوب غربی پس از ترکیه و پاکستان رتبه سوم را دارا است . کشورهای عربستان سعودی، سوریه، عراق، قزاقستان، اردن، ازبکستان و امارات متحده عربی رتبه های بعدی را به خود اختصاص داده اند . نتیجه آنکه: محاسبه مجموع امتیاز کشورها و ساختار قدرت جهانی پس از آن که امتیاز کشورها در مورد عوامل نه گانه مشخص شد با یک جمع جبری ساده امتیاز نهایی کشورها مشخص می شود. باتوجه به امتیاز نهایی کشورها در مورد عوامل نه گانه وزن ژئوپلیتیکی آنها مشخص شده و براساس آن می توان ساختار ژئوپلیتیکی جهان را ترسیم کرد. جمهوری اسلامی ایران در مجموع عوامل نه گانه قدرت « رتبه ی بیستم را در بین ۱۳۹ کشور » به خود اختصاص داده است.وضعیت جمهوری ارمنستان نیز به استناد گزارش مذکوراز نظر عامل اجتماعی و سیاسی حکومتی در منطقه از وضعیت مطلوبی برخوردارخوبی می باشد.(حافظ نیا ، محمد رضا، فصلنامه راهبرد دفاعی)
جایگاه ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز جنوبی که در طول تاریخ بعنوان بخشی از امپراطوری ایران و درقرن بیستم میلادی به عنوان بخشی از اتحادجماهیر شوروی سابق به شمار می رفت از منظر سیاسی و امنیتی دارای ثبات نسبی و از منظر اقتصادی و تجاری در وضعیتی ناپایدار قراردارد.
پس از فروپاشی شوروی پنج جمهوری مسلمان نشین این منطقه یعنی قزاقستان ، قرقیزستان ، ازبکستان ، تاجیکستان و ترکمنستان تبدیل به کشورهایی مستقل گردیدند . در حال حاضر این منطقه وسعتی بالغ بر ۵ تا ۶ میلیون کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۶۰ میلیون نفر ( با ۴۰ میلیون مسلمان) را شامل می شود. منطقه آسیای مرکزی پس از پایان سلطه اتحاد جماهیر شوروی در حوزه های مختلفی مانند ژئوپلیتیک ( محل تلاقی قدرت های منطقه ای و فرامنطقه‌ای ) ، ژئواستراتژیک ، ژئواکونومیک( منابع عظیم انرژی بویژه نفت و گاز حوزه خزر) و ژئوکالچری ( بویژه در چهارچوب نظریه برخورد تمدنهای هانتینگتو نوبسترهای مناسب برای خیزش حرکاتاسلامگرایی ) دارای اهمیتی روزافزون در نظام بین المللی گردید . به گونه ای که برآیند این تحول را باید شکل گیری یک « بازی بزرگ جدید» دانست که جایگزین « بازی بزرگ » درچهارچوب رقابت های قرن ۱۹ شده است . تحت چنین شرایطی ، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با چالش ها و فرصت هایی روبروست که شناخت صحیح آن ها می تواند زمینه ساز اتخاذ و پیگیری یک سیاست خارجی واقع گرا ، پویا و مطابق منافع ملی ایران باشد.جمهوری اسلامی ایران به جهت قرابت، علایق و مشترکات فرهنگی، تاریخی و دینی با کشورهای آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی، در صدد نفوذ و حضور در هر یک از کشورها برآمد. اما طی دو دهه گذشته سیاست خارجی ایران با عوامل متعدد همگرایی و واگرایی مواجه بوده است که درک صحیح از آن می تواند به اتخاذ یک دیپلماسی واقع بینانه، پویا، همه جانبه و سازگار با واقعیت های منطقه آسیای مرکزی منجر شود و در قبال آن ایران بتواند در میان انبوهی از قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای سهم مناسبی از ظرفیت های سیاسی- اقتصادی و فرهنگی منطقه آسیای مرکزی را در اختیار بگیرد و در راستای تأمین هر چه بیشتر منافع ملی ، گام بردارد. (حیدری ،۱۳۸۳ ،۶۵)
از سویی دیگر سیاست خارجی ایران در ابتدای دهه ۹۰ میلادی و همزمان با تغییر ساختار نظام بین الملل با فرصت ها و چالش های نوینی روبروگردید که ظهور پنج جمهوری مستقل در منطقه آسیای مرکزی را می توان یکی از مهم ترین آن ها دانست. اما علی رغم پیوندهای جغرافیایی ، تاریخی و فرهنگی ، تا کنون سیاست خارجی ایران نتوانسته است از جایگاه مطلوب ، موثر و مورد انتظار در منطقه آسیای مرکزی برخوردار گردد (.بیات،۵۵،۱۳۷۹)
در ابتدای دهه ۹۰ میلادی و در دوره سازندگی ، جمهوری اسلامی کوشید به عنوان میانجی برای حل و فصل بحران های منطقه ای نظیر اختلافات بین ارمنستان و آذربایجان (بحرانقرهباغ ) وارد عمل شود و به گسترش روابط اقتصادی ، ایجاد شالوده ارتباطی و فعالیت های فرهنگی در چهارچوب نظام های سیاسی جدید بپردازد. دید وبازدیدهای مقامات و راه اندازی خط هوایی میان تهران و مراکز جمهوری ها در این دوره جریان داشته است. خط آهن سرخس- تجن برای احیای جاده ابریشم و عضویت کشورهای منطقه در اکو مهم ترین فعالیت ایران در این سال ها بود. متاسفانه از میانه دهه ۹۰ میلادی به بعد به دلیل فقدان یک تعریف روشن از نقش ایران در منطقه آسیای مرکزی ، احیای قدرت روسیه و تسلط بیشتر این کشور بر تحولات این منطقه و مخالفت آمریکا با توسعه ژئوپولیتیک ایرانموجب تضعیف تدریجی جایگاه ایران در منطقه گشت. به طورکلی در طول سال های اخیر ، سیاست ایران در اوراسیای مرکزی متاثر از شرایط پس از جنگ و محدودیت های بین المللی باقی مانده است. ایران دراین سال ها به خاطر نیاز به فن آوری های نظامی و غیرنظامی و رای روسیه در نهادهای بین المللی ، از هر اقدامی که وضع موجود را به چالش بطلبد ، خودداری کرده است. از این رو ، نه درنقش مرکز تمدن اسلامی و یا انقلاب اسلامی و نه در نقش محور حوزه فرهنگ وتمدن ایرانی، تحذک چندانی نداشته است. در مجموع می توان سیاست ایران را درمنطقه بیشترتدافعی ( جلوگیری ازناامنی وتهدید احتمالی )، محتاطانه ، حفظ وضع موجود و حرکت در محدوده سیاست خارجی روسیه دانست .بنابراین ضرورت بازنگری کلی اما تدریجی و ارائه تعریفی روشن و دقیق در سیاست خارجی ایران درقبال منطقه قفقاز باتوجه به واقعیت های امروز کشورمان ، منطقه و محیط بین المللی بیش از هرزمان دیگری احساس می شود. در ترسیم هرگونه چشم اندازی باید به مولفه های فرهنگی و تمدنی ایران به عنوان مهم ترین عامل درپیشبرد سیاست خارجی ایران درمنطقه آسیای مرکزی توجه گردد،.چرا که تحولات سیاسی در ایران و تاکید بر مذهب اسلام ونه مسایل فرقه ای شیعی یا سنی بستر مناسبی را برای همکاری تمدنی ، ضمن شناسایی تمایزهای فرهنگی بوجودآورده است. مبنا قرارگرفتن اعتقادات بومی جهت فعالیت های سیاسی این کشور نباید با پویش های افراطی – انقلابی توام باشد. تحول پیشرونده به جای تغییرات افراطی ، آینده این کشور را در منطقه رقم خواهد زد (تقوی اصل،۱۱۵،۱۳۷۹)
چنین استراتژی انقباضی با بافت نظم نوین جهانی هماهنگی سامان بخشی دارد. تاکید بر فرهنگ بومی می تواند زمینه سالمی برای روابط متقابل در زمینه تمدنی ایجاد کند، ارزیابی کلی از روند سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران درقبال منطقه آسیای مرکزی ونیز قفقاز می توان این گونه نتیجه گیری نمود که « سه گفتمان ایدئولوژیک، فرهنگى ـ تمدنى و ژئوپولیتیک در سیاست خارجى ایران در آسیاى مرکزى و قفقاز از ابتداى شکل‌گیرى این منطقه ظهور کرده‌اند. گفتمان ایدئولوژیک، در چارچوب مذهب تشیع و بر پایه ارزش‌ها و آرمان‌هاى اسلام‌شیعى قوام مى‌یابد. کانون و هسته مرکزى گفتمان فرهنگى ـ تمدنى، ایرانى بودناست و گفتمان ژئوپولتیک بر پایه اندیشه ژئوپولیتیک مبنى بر پیوند وثیق بین منابع و عناصر جغرافیایى به‌ویژه موقعیت و جایگاه جغرافیاى کشور،قدرت ملى و به تبع آن سیاست خارجى شکل مى‌گیرد.
فصل پنجم:
ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری
۵-۱- مقدمه:
در متون روابط بین الملل ماهیت و سطح روابط میان ملت ها با شاخصهای مختلفی مورد سنجش قرار می گیرد و این شاخصها عبارتند از: هماهنگی، ائتلاف، اتحاد و همگرایی، از هماهنگی تا همگرایی درجه قابل توجهی از یکسان سازی و یگانگی وجود داردکه در طی زمان و با هماهنگی ساختارهای مختلف سیاسی- اجتماعی به دست می آید. هنگامی که گفته می شود دو کشور با یکدیگر اتحاد کرده اند درواقع دو نظام سیاسی –اجتماعی – اقتصادی همگون را به وجود آورده اند.این همگونی نتیجه نوعی عقلانیت ابزاری و غیر فردی است که صرفا در ساختارها و قواعد و رفتارهای قابل پیش بینی مستتر می باشد.کشورها دریک یا چند مورد با هم هماهنگی می کنند ولی در قالب اتحاد، دارای سرنوشت مشترکی هستند و بدون اجماع نظر نمی توانند عمل کنند. به عبارت دیگر، درسایه یک اتحاد، کشورها به یکدیگر قفل می شوندو زمینه های ساختاری صلح را فراهم می آورند و چون توان های فراوانی را بر روی یکدیگر جمع می کنند می توانند اهداف مهمی را دنبال کنند و به ثمر برسانند. در دستیابی به اهداف مهم ، کشور ها حداقل به ائتلاف نیازمند ند. ائتلاف درجه مهمی از همسویی است که میتواند دو یا جند کشور را در مسیر تحقق بخشیدن به اهداف مهمی سوق دهد.( دکتر سرسع القلم ، ۱۳۷۹، صص۵۶-۵۴)
در تاریخ بشر به اندازه ای که امروز اتصال میان کشورهای اروپایی به وجود آمده، سابقه ای دیگر وجود ندارد. در عین قفل شدن و همگرایی عمیق میان این کشورها، در موارد مهمی در عرصه سیاست خارجی، سیاست دفایی، بحرانهای منطقه ای و سیاستهای اقتصادی؛ موانع مستقل ملی گرفته می شود.در این میان ایران نیز جهت دستیابی به اهداف خویش، نیازمند به ائتلاف و اتحاد است. ائتلاف حداقل سطحی است که می توان برای تحقق این اهداف در نظر داشت. اگر کشوری بخواهد با کشور دیگری ائتلاف، اتحاد و همسویی داشته باشد، بایستی به طور طبیعی با منطق عمومی اهداف کشور دوم هم سنخ باشد.
جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد رابطه موفق با سایر جمهوری های قغقاز و همچنین توسعه ژئوپلیتیکی خود در منطقه ، می بایستی اهداف خود را با آنها و اهداف آنها را با خود هم راستا و هماهنگ نماید. با توجه به شرایط حاکم و با نظر به نتایج تحقیق ، عواملی که می تواند بر سر راه توسعه روابط ایران با جمهوری های منطقه خدشه وارد نماید عبارتند از : اختلافات قومی و منطقه ای، تصرف سرزمینی ، جمهوری های خود مختار و مهم ترین مسئله ، مداخله قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در حوزه قفقاز و خصوصا منطقه قفقاز جنوبی( آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان) است. و تا زمانی که این مشکلات رفع رفع نگردیده است ، می توان به صراحت عنوان نمودکه توسعه ژئوپلتیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه با دشواریی های بسیار روبرو خواهد شد.همچنین باید در نظر داشت که هرچند تجارت و روابط اقتصادی پایه و اساس در ایجاد و استمرار روابط بین کشورها است اما تا هنگامی که دو کشور کلیه مسائل سیاسی فی ما بین خویش را حل ننمایند، نمی توانند به یک ائتلاف ، اتحاد و همگرایی مناسب سیاسی دست یابند. با توجه به اوضاع ناهمگون سیاسی ، امنیتی و اقتصادی کشورهای منطقه که تا حد زیادی ناشی از موقعیت خاص پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی می باشد، روابط این کشور ها با یکدیگر و متقابلا با جمهوری اسلامی ایران دارای فراز و نشیب بسیار بوده است. هرچند روابط تجاری نسبتا خوبی بین برخی از کشورهای منطقه وجود دارد، اما تا کنون به یک همگرایی مناسب منطقه ای دست نیافته اند.
۵-۲- بررسی سئوال تحقیق و پاسخ به فرضیات