مالیات بر دو قسم بود:

الف: مالیات نقدی که با وجه رایج پرداخت می‌شد.

ب:‌ مالیات جنسی که خراگ گفته می‌شد بعدها کلمه خراج از آن مشتق شد در دوره ای که جاده شاهی ایجاد شد و شهر شوش به سارو در لیدی واقع در آسیای صغیر (ترکیه کنونی) متصل شد، چاپارها با اسبهای تیزرو فاصله این دو شهر را در مدت یک هفته طی می‌کردند. به عقیده هرودت، نه آفتاب، نه باران، نه گرما و سرما و نه تاریکی شب، چاپارهای ایرانی را از مأموریت‌ باز نمی‌داشت. در این جاده در، فواصل مختلف باج (باژ) به عنوان مخارج راهداری گرفته می‌شد (عبدی، ۱۳۸۵)

۲-۳-۳- مالیات از دوره سلوکیان تا ساسانیان:

بعد از غلبه اسکندر بر ایران، او نیز به شیوه پارسیان مالیات می‌گرفت و این رویه در دوره سلوکیان نیز ادامه داشت. درباره دوره پارتی‌ها (اشکانیان) مشیرالدوله پیرنیا در تاریخ ایران باستان نقل می‌کند که در دوره ایشان تشکیلات منظم مالیه و گمرکی وجود داشت. در این دوره مالیات به صورت‌های زیر اخذ می‌شد:

1. 1. خراگ یا خراک (مالیات ارضی) که به موجبآن سهمی از عواید ملک به دولت تعلق می‌گرفت.

1. مالیات زمین‌هایی که دولت یا پادشاه به افراد، رایگان یا با شرایطی واگذار می‌کرد که این نوع زمین‌ها در دوره اسلامی «اقطاع» نام گرفت. رسم اقطاع و واگذاری املاک «تیول» به امرا و بزرگان و نزدیکان پادشاه از دوره هخامنشی به به بعد رسم شد. زمینی را که به رسم تیول‌داری می‌گرفتند. اقطاع گفته می‌شد. مثلاً گفته می‌شد که استان نیمروز به صورت اقطاع به فلان کس داده شده و یا فلانی صاحب تیول نیمروز است کسانی که زمین یا منطقه‌ای را به صورت تیول می‌گرفتند طبق قراردادی که با پادشاه زمان منعقد می‌کردند مؤظف بودند که مقداری به صورت نقد یا جنس پرداخته و همه ساله طبق آمار جمعیتی خود به سپاه کشور سرباز بدهند. مالیاتی که به صورت عوارض گمرکی در دوره اشکانیان اخذ می‌شد اگر بیشتر از مالیات نقدی نبود، کمتر از آن هم نبود.

چون در همسایگی شرق ایران امپراطوری کوشانی از کابل تا پیشاور بخش مهمی از بازرگانی چین و هند را به خود اختصاص داده بود. و ‌کاروان‌های کوشانی حامل اجناس هندی، چینی، مجبور بودند از راه ایران خود را به ساحل مدیترانه برسانند، در هنگام ورود به قلمرو اشکانیان عوارض وحقوق گمرکی قابل مورخ «راوین سن» توجهی می‌دادند.بخت اقتصادی ایران در این بود که درمسیر راه ابریشم و ادویه بود. راوین‌سن مورخ و باستان شناس انگلیسی که برای اولین بار خط میخی را قرائت کرده می نویسد در زمان اشکانیان اداره گمرک در ایران وجود داشته و آنچه وارد کشور می شددر دوره اشکانی و ساسانی عوارض گمرکی تحت عنوان باج (باژ) اخذ می‌شد و تعداد آن معمولاً ده یک از آن کالاها بود. (عبدی، ۱۳۸۵)

۲-۳-۴- مالیات در دوره ساسانیان

در دوره ساسانی چند نوع مالیات وصول می‌شد. یکی مالیات اراضی یا خراک (خراج) و دیگری مالیات سرانه .مالیات دیگری هم به نام مالیات سرشماری بود که به زبان پهلوی ساسانی «گزیت» (ژزیت) گفته می‌شد. خراک که در دوره اسلامی به خراج معروف شد در واقع مخارج خوراکی بوده که به صورت جنسی یا نقدی، مردم برای نگهداری سپاهیان می‌پرداختند. مالیات اراضی به نسبت کشت هر روستا از یک ششم تا یک سوم محصول تعیین می‌شد ولی اکثراً یک دهم محصول گرفته می‌شد. به غیراز گندم، جو، انگور، یونجه، برنج، خرما و زیتون بقیه محصولات از پرداخت مالیات معاف بودند. اردشیر بابکان سر سلسله دودمان ساسانی درباره مالیات گفته است پادشاهی به سپاه است و سپاه به خراج وخراج به کشاورزی و کشاورزی به داد» و باز در جای دیگر اردشیر می‌گوید: «کشور بسته به لشکر است وخراج به آبادی و آبادی به لشکر و لشکریان و دارایی به خراج و داد»

در دوره ساسانی برای آنکه به طبقه کشاورز تعدی نشود، رئیس کشاورزان که در اصطلاح آن روز به او «واستریوشان سالار» می‌گفتند مأمور وصول مالیات از این طبقه بود و چون «واستریوشان سالار» از چگونگی درآمد املاک کشاورزی آگاهی کامل داشت، از این رو وظیفه بزرگ رئیس دهقانان کشاورزان، گردآوری خراج بوده است .چون آنان بودند که به حال و روز مردم و کشاورزان آگاهی بیشتری داشتند. پیش از اسلام برای دریافت انواع مالیات از قبیل خراج و باژ (باج) دفتری به نام «دیوان» بوده و تشکیلات منظمی داشته است.

و حتی عوارض گمرکی را هم در آن می‌ریختند و همه پولهای جمع‌ آوری شده در خزانه کل گرد می‌آمد. حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی که بخش عظیمی از شاهنامه او مربوط به دوره ساسانی است درباره نظم حکومتی که در نتیجه اخذ مالیات پدیدارگشته می‌گوید:

«نهادیم بر روی گیتی خراج درخت گزیت از پی تخت و تاج»

در زمان انوشیروان، مالیات‌هایی که از طریق گمرکات اخذ می‌شد، به قوام دولت و حکومت کمک می‌کرد.

انوشیروان پادشاه ساسانی ضمن قرارداد صلحی که با ژوستی نین امپراتور شرقی «بیزانس» امضا کرد، مقرر کرد که دو طرف ایرانی و رومی تسهیلاتی ‌در مورد اخذ باج گمرک برای کالاهای یکدیگر قائل شوند. مانند چنین قرار دادی را خسرو پرویز نیز با روم شرقی منعقد کرد. در این قرار داد حقوق دیپلمات‌ها رعایت شد و در ماده چهارم آن آمده بود که نمایندگان و رسولان دو طرف در سرزمین طرف مقابل حق استفاده از اسبان چاپار را دارند و می­‌توانند بدون مانع و بدون پرداخت عوارض گمرکی تمام اجناسی را که همراه دارند، وارد خاک یکدیگر نمایند. مانند این قرار داد در حال حاضر در همه جهان برقرار است و دیپلماتها اعم از سفیر و کلیه کادر سفارتخانه از مصونیت کامل برخوردار و از دادن عوارض گمرکی معاف می‌باشند و اجناسی که از طریق دیپلماتیک فرستاده می‌شود از هر گونه بازرسی مصون است )عبدی، ۱۳۸۵)

۲-۴- مالیات بعد از ظهور اسلام

۲-۴-۱- مالیات قبل از دوره قاجار

در زمان استیلای اعراب و خلافت اسلامی مالیات‌های تازه‌ای به قوانین مالیاتی سابق اضافه شد. معروف‌ترین این مالیاتها که مالیات‌های مذهبی نام داشت عبارت بود از خمس و زکات روش اداره و وصول مالیات تفاوتی نکرد در آن زمان نیز مهم‌ترین منبع درآمد همان مالیات اراضی یا خراج بود. در دوران کوتاه سلطنت سلاطین ایران که در فاصله تسلط اعراب و سلسله مغول بر ایران حکومت می‌کرد طاهریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان بودند. اصول مالیاتی و طرز اداره و وصول آن همان بود که در زمان ساسانیان بر مردم تحمیل شده بود. در زمان استعلای مغول بر ایران، ایرانیها مسئول جمع‌ آوری دفاتر مالیات بودند. زیرا مغولان اصولاً با این نوع کارها آشنایی نداشتند. در این دوره نیز عناوین بر مالیات‌های گذشته اضافه گردید که عبارت بودند از:

1. 1. تمغا: این نوع مالیات از صنعتگران گرفته می‌شود معادل یک دهم در آمد شان اخذ می‌شد.

1. 1. باژ (باج) :حقوق راهداری

1. 1. باغ شمار: مالیات نقدی اشجارمیوه.

1. 1. رسم الوزاره: مالیاتی بود بر عهده صدر اعظم که هر وقت می‌خواست آن را وضع می‌کرد.

1. 1. شلتاقات: مالیات‌های غیر قانونی و عوارض محلی بود که بدون رضایت مردم اخذ می‌شد. این مالیات آنقدر از روی ستم بود که بعدها ضربات شلاق و سوز سرما را شلتاق نامیدند.