بیان پیشینه تحقیق
مبانی نظری
۲-۲ پیدایش و شکل‌گیری بورس اوراق بهادار
در زمان‌های گذشته بازرگانانی که به دلیل کمبود سرمایه در فعالیت های تجاری توانایی رقابت با سایرین را نداشتند، به دنبال راهی بودند تا در این بازار رقابتی رشد کرده و حرفی برای گفتن داشته باشند. آن ها برحسب تجربه به این نتیجه رسیدند که برای حل این مشکل می توانند در حرفه شان با فرد یا افرادی شریک شوند و از این طریق کار خود را گسترش دهند. با به کارگیری این تجربه موفقیت آمیز، به تدریج بازرگانان دامنه این نوع فعالیت‌ها را وسیع‌تر کرده و در کارهای بزرگ به کار گرفتند تا جایی که این تجربه به تشکیل شرکت‌های سهامی منجر شد.
اولین تجربه شرکت سهامی در سال ۱۵۵۳ میلادی در کشور روسیه با ایجاد شرکت “Moseovie” به وجود آمد. این شرکت قرار بود کالاهایی را، بدون اینکه آفریقا را دور بزند از شمال اروپا به شرق آسیا و چین ارسال نماید. به منظور کاهش خطر و عملی شدن این ایده عده‌ای از تجار، سرمایه لازم برای انجام این کار را تقبل کردند و هرکس به نسبت آورده خویش در سود و زیان شرکت شریک شد و به این ترتیب این کار با موفقیت انجام گرفت. بعدها با گسترش مبادلات تجاری در اروپا، به سرمایه های بیشتر و شرکای بیشتری احتیاج پیدا شد. انجام این کار نیاز به مراکزی داشت تا بتوان بین دارندگان سرمایه و متقاضیان استفاده از آن ارتباط برقرار کرد. مراکزی که برای این منظور ایجاد گردیدند به “بورس” معروف شدند.
واژه بورس از نام خانوادگی شخصی به نام”واندر بورس” اخذ شده که در اوایل قرن چهاردهم در شهر بورژ بلژیک میزیسته و صرافان در مقابل خانه او جمع می شدند و به دادوستد کالا، پول و اوراق بهادار می‌پرداختند. این نام بعدها(۱۳۰۹) به کلیه اماکنی اطلاق شد که محل دادوستد پول، کالا و اسناد مالی و تجاری بوده است.نخستین بورس جهان در سال ۱۴۶۰در بلژیک به وجود آمد . رشد بورس سهام و جاافتادن آن در عملیات تجاری و اقتصادی، با انقلاب صنعتی اروپا و شکوفایی اقتصاد تازه متحول شده آن همراه بوده است. اولین بورس معتبر دنیا، در سال ۱۶۱۱ در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف هند شرقی سهام خود را در آن بورس عرضه کرد. بورس آمستردام امروزه نیز یکی از منابع مهم تأمین سرمایه در سطح بین‌المللی است. نکته قابل توجه آن است که در هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان، سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانت‌های اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هر گونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود.( سایت بورس ایران).
بورس اتریش در وین در سال ۱۷۷۱ افتتاح شد که عمدتاًً به معاملات اوراق قرضه دولتی جهت تامین مالی جنگ میپرداخت. بورس اتریش در پایان قرن ۱۹ میلادی ۲۵۰۰ سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهمترین مراکز مالی اروپا به شمار میرفت.(سایت بورس ایران۱۳۹۱).
در لندن معاملهگران در بورس جهت انجام معامله در قهوهخانه گرد هم میآمدند. برای نظم بخشیدن به بازار، قهوهخانه نیوجاناتان در سال ۱۶۹۸ به بورس اوراق بهادار تبدیل شد. بورس نیویورک در اواخر قرن هجدهم(۱۷۹۲) تأسیس شده و با وجود رقبای دیگر، از نظر حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا، در مقام اول قرار دارد. در آمریکا، اولین محل شناخته شده به عنوان بورس اوراق بهادار، در نیویورک و در محوطهای در زیر سایه درخت نارون بزرگی در “وال استریت” بود که بعدها به قهوهخانهای در همان نزدیکی انتقال یافت. بورس وال استریت با جمع آوری مبالغی به عنوان ورودیه از دلالان (کارگزاران) و گسترش عملیات، تقویت شد و به مجتمع تجاری عظیمی مبدل گردید که بعدها به نام “بورس سهام نیویورک ” به ثبت رسید. درحال حاضر تعداد کارگزاران این بورس به چند هزار شخص حقیقی و حقوقی بالغ میگردد. در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورس‌های اوراق بهادار فعالیت می‌کنند. (سایت بورس ایران۱۳۹۱).
۲-۳ پیدایش بورس در ایران
ریشه‌های ایجاد بورس در ایران نیز توسطفردی از سرزمین بلژیک نهاده شد. در سال ۱۳۱۵ یک کارشناس اقتصادی بلژیکی به نام رات لوتر فلد به همراه همکار هلندی خود به درخواست دولت وقت ایران درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران مطالعاتی را انجام دادند و طرح تأسیس این سازمان و همچنین اساسنامه آن را تنظیم کردند. در همان سال یک گروه کارشناسی در بانک ملی نیز مطالعاتی نمودند و در سال ۱۳۱۷ گزارشی درباره جزئیات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار تهیه نمودند.
آغاز جنگ جهانی دوم و آشفتگی سیاسی ایران در دهه ۲۰ و اوایل دهه ۳۰ فرصت ادامه فعالیت را در این زمینه صلب نمود تا اینکه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ارگان‌های مختلف اقتصادی کشور به بررسی شرایط اقتصادی بورس پرداختند.
در سال ۱۳۴۵ دولت، قانون و مقررات بورس را تهیه و لایحه مربوطه را به مجلس شورای اسلامی ارسال نمود . مجلس شورای ملی نیز در اردیبهشت ۱۳۴۵ این لایحه را تصویب نمود اما به دلیل عدم آمادگی بخش صنعتی و بازرگانی ایران، بورس اوراق بهادار تهران رسماً از تاریخ ۱۵ بهمن سال ۱۳۴۶ با ورود سهام بانک صنعت و معدن به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان فعالیت خود را آغاز نمود(سایت بورس اوراق بهادار تهران ۱۳۹۱ ).
فعالیت بورس در ایران را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود:
الف) دوره اول : ۱۳۴۶تا ۱۳۵۷
بورس اوراق بهادار تهران در ۱۵ بهمن ۱۳۴۶ فعالیت خود را با انجام معاملاتی بر روی سهام بانک توسعه معادن آغاز نمود.در پی آن شرکت شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، اوراق سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد به بورس راه یافتند. در این دوره گسترش فعالیت بورس مرهون مقررات و قوانین دولتی بود که از ان جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- تصویب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای صنعتی در اردیبهشت ماه ۱۳۵۴ بود که به موجب آن مؤسسات خصوصی و دولتی موظف شدند به ترتیب ۴۹ و ۹۴ درصد سهام خود را به شهروندان عرضه نمایند.
