پس از ورود نفت به سنگ مخزن نیروی گرانش[۳۷] وارد عمل می شود. این نیرو باعث می شود تا سیال دارای چگالی کمتر به سمت بالا حرکت کند و در نتیجه سیالات دو سنگ مخزن بر حسب چگالی از هم جدا شوند. گاز در قسمت بالای مخزن، نفت در وسط آن و آب و نمک در زیر قرار گیرد. این فرایند را مهاجرت ثانویه[۳۸] می‌گویند. بعد از این به کمک نیروی مویینگی[۳۹] سیالی که خاصیت ترکنندگی بیشتری دارد، همانند فتیله چراغ به سمت بالا حرکت کرده و در نتیجه به لحاظ وجود این خاصیت در آب و علی‌رغم سنگینی وزن آن بیشتر از نفت به سمت بالا حرکت می‌کند و در نهایت با نیروی گرانش به حالت تعادل می‌رسد.
محدوده مکانی و ظرف تجمع نفت و دیگر سیالات در زیرزمین را نفت گیر یا تله نفتی[۴۰] می‌گویند. نفت و سیالات در این مکان محبوس شده و پوش سنگ، مانع از حرکت آن به سمت بالاتر شده است[۴۱]. همچنان که برای جمع نمودن قطرات باران وجود ظرف معقری لازم است، برای جمع شدن قطرات نفت و گاز نیز وجود یک ظرف معقر ضروری می‌باشد که نفت گیر دارای چنین خاصیتی است. جداره نفت گیر را سنگ پوش و فضای داخلی آن را روزنه های سنگ مخزن تشکیل می‌دهد. لذا دیواره ظرف باید سالم و بدون درز باشد تا سیال به خارج نشت نکند[۴۲]. اگر مواد نفتی موجود در زیر پوشش سنگ به صورت پراکنده باشد، از نظر اقتصادی قابل برداشت نمی باشد[۴۳] .بنابرین مواد نفتی بایستی به صورت متمرکز وجود داشته باشند. نفت گیرها را به انواع مختلف ساختمانی[۴۴]، چینه ای[۴۵] و ترکیبی[۴۶] تقسیم کرده‌اند که به لحاظ رعایت اختصار از بیان جزئیات آن ها خودداری می شود.در یک تقسیم بندی کلی،منابع نفت وگاز به شکل مخزن،حوضه،میدان ومنطقه قابل شناسایی هستند.
گفتار سوم: ظرفیت مکانی نفت وگاز
منظور از ظرفیت مکانی نفت وگاز ،نحوه تجمع نفت وگاز در قلمرو مکان یا مکان‌های تجمع این مواد در اعماق زمین اعم از خشکی و زیر بستر دریاست که شامل مفاهیمی چون میدان ، مخزن ،حوضه وبلوک یا ناحیه می شود.
بند اول: مخزن[۴۷] نفت و گاز
مخزن ساده ترین شکل جمع یک ذخیره هیدروکربنی در زیرزمین و کوچک‌ترین واحد از نظر اقتصادی است. فشار هیدروستاتیک آن که به فشار مخزن[۴۸] هم معروف است در تمام نقاط آن یکسان و به یک اندازه بوده و بخش‌های نفت و یا گاز در آن تحت آن میزان واحدی از فشار قرار دارند. اندازه و سطح مخازن نفتی به مقادیر مختلف از چند صد مترمربع تا چند صد کیلومتر مربع تغییر می‌کند. محتوای مخزن ممکن است گاز یا گاز و نفت یا نفت باشد. مخازن عمده[۴۹] شامل مخازنی می‌شوند که دارای بیش از ۵۰ میلیون شبکه نفت ذخیره داشته باشند.[۵۰]
بند دوم: میدان[۵۱] نفت و گاز
وقتی چند مخزن یا گروهی از مخازن در وضعیت مشترک و خاص زمین شناسی اعم از ساختمانی و یا چینه شناسی، قرار گرفته باشند. آن را میدان نفتی می‌گویند. مخازن مختلفی که در یک میدان قرار دارند، ممکن است دارای ابعاد مختلفی باشند و مثلاً در افقهای مختلف استراتیگرافیک در یک ساختمان طاقدیسی واقع شده و یا در محلهای مختلف ولی در یک مجموعه رسوبی- چینه ای مشخص گستردگی پیدا کرده باشند. ملاک تعیین و تفکیک مخازن و میدانهای نفتی، میزان تولید و یا ذخیره نفتی آن ها مورد نظر نیست بلکه شکل و حدود جغرافیایی و ظرفیت نفت گیری آن ها مورد توجه است. حتی امکان دارد برخی از مخازن نفتی در مناطقی نظیر خاورمیانه از بسیاری از میدانهاوحتی حوضه های نفتی دنیا بیشتر باشد.[۵۲]
بند سوم : حوضه نفت و گاز
حوضه نفتی منطقه یا محدوده جغرافیایی است که در آن میدانها و مخازن متعددی، وجود دارد که همه آن ها در یک مجموعه زمین شناسی مربوط به شرایط محیطی و رسوبی معین و مستقل گرد آمده اند. حوضه های نفتی با ویژگی های چینه شناسی خاص خود مشخص شده و از سایر حوضه هامتمایز می‌گردند. به عنوان مثال می توان از حوضه زاگرس در غرب و جنوب غرب ایران در منطقه خلیج فارس و حوضه قفقاز در آذربایجان نام برد.[۵۳]
بند چهارم: منطقه-بلوک-ناحیه[۵۴]
این اصطلاحات در قراردادهای نفتی برای تمییز وتشخیص محدودهای به کار می‌روند که عملیات نفتی در آن صورت می‌گیرد.هر منطقه شامل چند ناحیه و هر ناحیه مرکب از چند بلوک عملیاتی است[۵۵].
پس از تأیید وجود نفت وگازدر حوضه ها ، بلوکها،مخازن و میادین ،تخمین کمی منابع یکی از عوامل تعیین کننده در انجام اقدامات بعدی است که می توان آن را ارزیابی ذخایر نام نهاد.
مبحث دوم: ذخایر نفت و گاز
ذخایر نفت و گاز به انواع ذخایر درجا[۵۶]، اثبات شده[۵۷]، محتمل[۵۸] و ممکن[۵۹] طبقه بندی می‌شوند. نفت و گاز درجا، مبین حجم نفت موجود در مخزن می‌باشد که هنگام کشف و قبل از بهره برداری از مخازن گزارش شده و ممکن است با شناخت دقیق از مخزن، میزان آن تغییر نماید. ذخایر اثبات شده نفت به ذخایری گفته می شود که بر اساس آموزه های جغرافیایی و علمی و به کمک دانش فنی موجود و با توجه به وضعیت اقتصادی و قیمت ها و هزینه های فعلی و با اطمینان قابل پذیرش و معقول، در آینده، از مخازن شناخته شده، قابل بازیافت است. ذخایر محتمل به حجمی از نفت و گاز درجا گفته می شود که با فرض استفاده از روش های شناخته شده بهبود بازیافت، قابل استحصال باشد و ذخایر ممکن ذخایری هستند که صحت وجود آن ها هنوز به کمک آزمایش های تولید تأیید نشده اما داده ها و اطلاعات جمع آوری شده، مؤید وجود و قابلیت استخراج نفت و گاز از آن ها است. به مجموع ذخایر اثبات شده و ذخایرمحتمل ذخایر مورد انتظار گویند. مجموع ذخایر ممکن و ذخایر مورد انتظار را ذخایر کل نامند. ذخایر فرضی نیز صرفاً حدس هایی مبتنی بر اطلاعات به دست آمده در مراحل نخستین اکتشاف هستندکه می‌توانند بر وجود ذخایر هیدروکربورنی دلالت کند[۶۰].
مبحث سوم : بازیافت نفت و گاز
خروج نفت و گاز از مخزن عموماً به وسیله برداشت یا بازیافت نفت صورت می‌گیرد[۶۱].در عین حال،در مواردی به دلیل وجود محلهای مساعد از طریق بازشدگی های و شکستگی ها نفت یا گاز به سطح زمین می‌رسد که به آن گسترش سطحی[۶۲] گویند. در گسترش سطحی، نفت و گاز به شکل چشمه های نفتی[۶۳] ناشی از خروج تدریجی نفت از یک مخزن اصلی نسبتاً نزدیک به سطح زمین، خارج می شود. این چشمه ها قرینه و شاهدی بر وجود نفت در منطقه می‌باشند، هرچند ارتباطی بین آن ها و مخزن نفتی وجود ندارد. نمونه چنین چشمه هایی که در آن ها نفت به همراه آب خارج می شود، در منطقه مسجد سلیمان خوزستان دیده می‌شوند.
