مردم‌شناسی یکی از شاخه‌های علمی‌انسان‌شناسی و علوم اجتماعی است. مردم‌شناسی گردشگری نیز، علمی‌است که گردشگری را از نظر مردم‌شناسی بررسی می‌کند. گردشگری انواع مختلفی دارد. از جمله گردشگری فرهنگی که برای آگاهی ازگذشته، دیدن مناطق باستان‌شناختی وتاریخی، الگوهای فرهنگی (موسیقی، رقص و جشن) و نیزآداب ورسوم، فعالیت‌های سنتی اقتصادی، سبک‌های معماری و بازدید از موزه‌ها انجام می‌شود. آیین مجموعه رفتارها و خصایص معنوی است که با چشم دیده نمیشود و آنچه از آن پدیدار می‌شود جلوههای آن است. از آیین‌ها میتوان در جذب گردشگر فرهنگی بهره جست. سرزمین ایران که تاریخ و تمدن پر باری دارد سرشار از آیین‌های سنتی و مذهبی است که در هر یک از شهرها با آداب و رسوم خاص خود برگزار می‌شوند. یکی از این آیین‌های ایرانی نوروز است که در اول سال نو از هزاران سال قبل در همه شهرهای ایران برگزار می‌شود. در این نوشتار آیین‌های نوروزی و قابلیت‌های گردشگری در شهر شیراز که یکی از شهرهای فرهنگی و تاریخی ایران است از نظر مردم‌شناسی گردشگری مورد بررسی قرار گرفت و هدف این تحقیق معرفی آیین‌های شاخص ایرانی و به عنوان مهمترین آنها، نوروز، در جایگاه صورتِ فرهنگی با تواناییِ نمادینِ معرفیِ شئون متنوع فرهنگِ ایرانی و قابلیت‌های این فرهنگ سترگِ ملی برای شناسایی شدن و به کار گرفته شدن در صنعت جهانگردی است؛ که خود به احیاء رونق و دیرپایِ آن و دیگر صورت‌های فرهنگی منجر خواهد شد و همین طور موضوعِ اشتغال زایی و توسعه ملی و همین طور به دست آوردنِ احساس عِزتِ نفسِ، غرور و هویتِ قومی‌و ملی در میان آحاد اقشار اجتماع است. قلمرو این پژوهش استان فارس بخصوص شهر شیراز با تکیه بر مراسم‌های نوروزی شهر شیراز است و دلیل این انتخاب به جهت پیشینه تاریخی شهر شیراز از زمان هخامنشیان و برگزاری جشن نوروز در تخت جمشید می باشد و دلیل دیگر آنکه این شهر به دلیل جاذبه‌های تاریخی پذیرای بیشترین گردشگر خارجی در ایران می باشد.
واژگان کلیدی: مردم‌شناسی گردشگری، آیین‌های نوروزی، گردشگری فرهنگی، ایران، شیراز
فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه:
پژوهش حاضرمطالعهای مردم‌شناختی با گرایش میان رشتهای با عنوان «مطالعه مردم‌شناختی جذب جهانگرد با تکیه بر آیین‌های ویژه ایرانی» است که در چهار فصل بر اساس بررسی نمونه موردی «آیین نوروز در شهر شیراز» تنظیم و تدوین شده است و در تمامِ مراحل پژوهش از کمک‌های علمی‌و همراهیِ استادان گرامی‌جناب دکتر محمد همایون سپهر، استاد راهنما و جناب دکتر سید محمد سید میرزایی، استاد مشاور بهره گرفته است.
از آنجا که پژوهشگر به واسطﮥ انتقالِ موقت به مدت دو سال در شهر شیراز ساکن بود پژوهشگر در بخش میدانی تحقیق خود از روش مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه در جامعه مورد مطالعه بهره جسته است.
و برای تحقیق این نوع از گردآوری داده‌ها از مصاحبه مشارکت آمیز یادداشت‌نویسی و تصویر برداری به هنگام مشاهده و همینطور طراحی، اجرا و پر کردن پرسش نامه استفاده کرده است.
پژوهشگر با راهنماییِ اساتید خود در این تحقیق به سراغ حوزهای کاملاً جدید رفته است زیرا با اینکه دانش میان رشتهای مردم‌شناسی گردشگری در ایران ناشناخته نیست اما تاکنون در مطالعه‌ای میدانی جهانگردی و گردشگری از دیدگاه مردم‌شناسی مورد توجه قرار نگرفته بوده است.
هدف این تحقیق معرفی آیین‌های شاخص ایرانی و به عنوان مهمترین آنها، نوروز، در جایگاه صورتِ فرهنگی با تواناییِ نمادینِ معرفیِ شئون متنوع فرهنگِ ایرانی و قابلیت‌های این فرهنگ سترگِ ملی برای شناسایی شدن و به کار گرفته شدن در صنعت جهانگردی است؛ که خود به احیاء رونق و دیرپایِ آن و دیگر صورت‌های فرهنگی منجر خواهد شد و همین طور است موضوعِ اشتغال زایی و توسعۀ ملی و همین طور به دست آوردنِ احساس عِزتِ نفسِ، غرور و هویتِ قومی‌و ملی در میان آحاد اقشار اجتماع.
ایران سرزمینی چند قومی‌و چند فرهنگی است. فرهنگ ایرانی مجموعهای از فرهنگهای بومی و محلی اقوام ایرانی در گسترﺓ ملی این سرزمین از دیرباز تاکنون همواره با وفاق و همدلی در کنارِ هم زیسته‌اند و در این میان این مجموعه بهم پیوسته همواره در تبادل و همکاریِ نزدیک با سایر فرهنگهای بشری بوده است.
و خود یکی از مهمترین فرهنگ‌هایِ باستانی و تاریخیِ جهان است در این میان برای وحدت ملی، پیوندهای غنی سرزمینی و مشترکات فرهنگی است، اما تفاوت‌ها و تشخص‌هایِ بومی‌و محلی نیز از جنبه‌هایِ قدرت و غنایِ این فرهنگ است. ایران با تنوع اقوام یکی از غنی ترین فرهنگ‌ها را داراست.
در انجام این پژوهش ابزارها و فنون غالباً فنون مردم نگارانه بوده است و برای انجام مطالعات میدانی پژوهشگر در شهر شیراز ساکن بود و زیسته است زیرا بر این باوریم که رکن اصلی مطالعات مردم‌شناسی، مطالعات مردم نگاری و اتنوگرافیک است در عین حال امروزه پژوهش‌های مردم‌شناختی به تدریج جای خود را در مطالعات میان رشتهای کاربردی باز کردهاند و این به دو دلیل اتفاق افتاده است: یکی گسترش مراکز دانشگاهیِ ترویج و تحقیق در این رشته و دیگر گسترﺓ بکر و متنوع فرهنگی و جغرافیایی و ضرورت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگیِ امروز جامعه ایرانی.
در پژوهش حاضر هویت آیینی-قومی‌و شهری تاریخی-فرهنگی به یک موضوع پژوهشی تبدیل شده که می‌تواند راهگشای شکوفایی اقتصادی صنعت جهانگردی و جلوگیری از آسیب‌ها و مضراتِ این صنعت از قبیل آسیب‌ها و دست درازی‌ها در طبیعت، فرهنگ و بطور کلی تقابل با اصولِ توسعه پایدار باشد.
در این تحقیق با طرح این صورت‌هایِ فرهنگیِ مردمی‌بر آیین و آداب و رسوم تاکید شده است.
زیرا در میان صورت‌هایِ فرهنگ مردم، آداب و رسوم و از جمله آیین‌ها و جشن‌ها مهمترین و زنده ترین بخش ِ فرهنگ جوامع انسانی است که چون در پاسخ جامعه به طبیعت، محیط و تاریخ ابداع و ادامه یافته است خود، همواره خودش را احیاء کرد، و احساس تداوم و هویتِ را در اجتماعات انسانی به وجود می‌آورد و نوآوری‌هایِ انسانی را نیز ارتقا می‌بخشد و باعث احترام متقابل میان جوامع می‌شود، احترامی‌که خواسته پاک ترین و زیباترین قلوبِ انسانی است و از مهمترین لوازم توسعه پایدار.
در واقع با این نگاه این تفاوت‌ها و تشخص‌های فرهنگی است که ارزشمند و قابل تامل است و برای نزدیکی انسان‌ها به یکدیگر لازم نیست که همه همشکل باشند، یک شکل لباس بپوشند و به یک گونه غذا بخورند و اوقات فراغت شان را یک شکل بگذرانند.
با این همه آیین‌ها چون پیچیده نیستند به راحتی ازیاد مردم نمی‌روند و در همان دیدار نخست نیز بر دیدار کننده تاثیر می‌گذارند. آیین‌ها در عین حال چون موجد باورهای اسطوره‌ای هستند و اسطوره‌ها نیز مشابهت‌ها و نزدیکی‌ها یشان بسیار است، می‌توانند هیجان انگیز و برانگیزاننده باشند. انسانِ با آیین است که بار زمان را تاب می‌آورد.
آیین به مکانی که در آن اجرا می‌شودف زیباییِ اساطیری می‌بخشد. نوروز آیینی مرتبط با زمان است. این ارتباط اما ارتباطی خطی و یک سویه نیست. آیین به زمان حجم می‌دهد و آن را از خطی بودن و گذشته شدن نجات می‌بخشد و در عین حال توالی زمان و گذر فصل‌هاست که آیینی چون نوروز را باعث می‌شود و به آن هویت می‌دهد.
آیین، امروزه تنها مرهم بر دردهایِ ناشی از زمان و رنج‌های روحِ زخم خورد. از زمانِ آدمی‌است که هر کس، همه چیز و باز همه چیز را در معرض پیری و فرسودگی می‌بیند.
انسان چون خود همواره با مقوله زمان درگیر است و در چنبره ان گرفتار دوست دارد که نوع برخورد، آداب، آیین‌ها ارتباط دیگری را با زمان ببیند و از آن بهره برد، این یکی از دلایلِ گردشگری مبتنی بر آیین‌های ویژه است.
در این نوشتار، میزان جذب جهانگرد با تکیه برآیین نوروز در شیراز از نظر علم مردم‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد.روش انجام این پژوهش به صورت توصیفی است و روش گردآوری اطلاعات به صورت میدانی، مشارکتی و کتابخانه‌ای هست. روش گردآوری اطلاعات میدانی این پژوهش نتیجه سال‌ها مطالعه، مسافرت، مصاحبه، عکسبرداری و حضور و زندگی در شهر شیراز است.
کلیات پژوهش
بیان مسئله
کشور ایران سرزمینی است با تاریخی کهن و سرشار از تنوع قومی و آکنده از فرهنگ های گوناگون و به هم پیوسته است. جلوه های تمدنی، تاریخی، دینی و فرهنگی موجود در ایران، آن را به منطقه ای در جهان مبدل ساخته؛ که از نظر ویژگی های فولکوریک و آیینی منحصر به فرد و شاخص است و این الگوهای خاص فرهنگی که شامل آداب و رسوم، لباس، جشن ها، شیوه های زندگی، اعتقادات مذهبی و.. برای گردشگران بسیار جالب اند. جشن ها و آئین های ملی مانند نوروز، چهارشنبه سوری، شب یلدا، گلاب گیران، جشن انار، زعفران، سوگواریها و برخی جشن های باستانی با تاریخ و گذشته ملت ایران پیوستگی یافته اند و در اثر گذشت زمان و نقش های ماندگار به آئین های پایدار ملی تبدیل شده اند.مراسم و آئین های هر قومی آئینه ای است از چگونگی اعتقادات، فرهنگ، تاریخ، اسطوره و آداب عمومی که ملت ها و اقوام با پرورش و تکامل آن ها ضمن حفظ هویت و توسعه فرهنگی به انتقال تجارب خود به نسل های بعدی و به دیگر ملت ها و اقوام مبادرت می ورزند و راز بقای خود را دوام و قوام می بخشند.امروزه شناخت جزئیات مربوط به انواع مراسم و آئین ها، از طریق روش شناسی و بررسی های علمی دانش مردم شناسی دامنه وسیع تری یافته است.
در برخی از کشورها با بررسی ریشه ها، پیدایش، سابقه تاریخی، نحوه و زمان انجام هر یک از آنها، مراسم جالب توجه را به یک پدیده فرهنگی روزآمد تبدیل کرده اند و با بازپیرایی و بازآرایی آنها، جشنواره های گوناگونی را سازماندهی نموده و در تقویم مراسم ملی و قومی به شکل جشنواره ها و فستیوال‌ها گنجانیده اند، که ضمن کمک به بازشناسی هویت ملی، مورد بهره برداری صنعت گردشگری نیز قرار می گیرند وبه علت تفاوتی که در الگوهای خاص فرهنگ ایرانی با دیگر نقاط دنیا وجود دارد، فرهنگ ایرانی برای عمده گردشگران جهان بخصوص اروپایی و آمریکایی بسیار جذاب است حتی به علت پهناور بودن کشور ایران این الگوها برای خود مردم ایران نیز دارای جذابیت است که با یک برنامه ریزی اصولی به خوبی می توان از توانایی ها و قابلیت های کشور ایران که در این زمینه نیز بسیار غنی می باشد نهایت استفاده را برد، هم در جهت رونق صنعت جهانگردی و هم در جهت معرفی میراث فرهنگی ایران و ویژگی هایی که فرهنگ ایرانی دارد.در این خصوص می توان با معرفی زمینه های خاص گردشگری مردم شناسی و یا به تعبیر دیگر گردشگری فرهنگی گامی اساسی در جهت بهبود، معرفی و رونق صنعت گردشگری و مردم شناسی ایرانی برداشت که در این پژوهش بعنوان نمونه آئین نوروز در شهر شیراز انتخاب و مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است و دلیل انتخاب آن بخاطر قابلیت ها و توانمندی های موثر استان فارس و شیراز در جذب جهانگرد می باشد.سرزمین زیبا و دل انگیز فارس یا پارس مهد تمدن و فرهنگ کهن ایرانی و یکی از با شکوه ترین پایتخت های مشرق زمین در طول تاریخ بوده است و استان فارس از جمله مناطق بسیار دیدنی، ممتاز و مشهور ایران است و شیراز نیز به عنوان یکی از مهمترین مراکز گردشگری ایران با جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی فراوان، همواره گردشگران بسیاری را به‌سوی خود فرا می‌خواند و برای گردشگران داخلی و خارجی شناخته شده‌است. شهر شیراز به شهر شعر در ایران معروف است واز لحاظ فرهنگ مردمی دارای آداب و رسوم فراوانی می باشد و آیین نوروز در شیراز بخاطر وجود تخت جمشید و فرهنگ خاص مردم باشکوه برگزار می شود و عشایر فارس و لباس های محلی یکی از زیباترین جاذبه های فرهنگی وآوازه ی آن تا دوردست ها رفته و امروزه به یکی از مهم ترین جاذبه های فرهنگی این دیار تبدیل شده است و به نوبه خود دارای سوغات و صنایع دستی متنوع و اصیل می باشد که مسافران دست خالی برنگردند.
اهمیت این پژوهش زمانی آشکار می‌شود که کاربردی شدن دانش مردم شناسی را طی دهه های اخیر در نظر بگیریم و بدانیم که از آن جا که ما در دوره ای به سر می بریم که علوم اجتماعی و علوم انسانی به شدت کاربردی شده اند؛ ناگزیریم که به عرصه های دانش مردم شناسی نیز نگاهی کاربردی داشته باشیم تا پاسخگوی نیازها و مشکلات جامعه امروز باشد و این موضوع از این جهت دارای اهمیت است که موجب افزایشوتکمیلدرآمدمالی، بهبود، تسهیلات‌وامکانات،ایجادامکان‌سرمایه‌گذاری بیشتر در زمینه حفظ مناطق حفاظت شده طبیعی و فرهنگی، جلوگیری از مهاجرت جمعیت محلی، بالارفتن آگاهی جهانگردان ومردم محلی در مورد ضرورت حفظ محیطزیست و ارزشهای فرهنگی‌و اجتماعی، تسهیل و امکان تجاری شدن تولیدات محلی از نظر کیفیت و ایجاد امکانات، تبادل عقاید و رسوم و روش های زندگی می‌شود.در ایران در مقایسه با عظمت و غنای تمدن و فرهنگِ ملی و قومی شکل گرفته از خرده فرهنگهای گوناگون و متنوع؛ اطلاع رسانی مناسبی صورت نگرفته است و تاکنون پژوهشی صورت جدی در موضوع گردشگر آیینی که مطالعه ای میان رشته ای در حوزه مردم شناسی فرهنگی و گردشگری است، دست به پژوهشی علمی نزده است. یکی از اهداف و دستاوردهای این تحقیق شناساندن هر چه بیشتر و بهتر فرهنگ ایران از دیدگاه مردم شناسی است که در این پژوهش بعنوان نمونه آئین نوروز در شهر شیراز انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفته است.پژوهش حاضرمطالعهای مردم‌شناختی با گرایش میان رشتهای با عنوان «مطالعه مردم‌شناختی جذب جهانگرد با تکیه بر آیین‌های ویژه ایرانی» است و از آنجا که پژوهشگر به واسطﮥ انتقالِ موقت به مدت دو سال در شهر شیراز ساکن بوده است لذا در بخش میدانی تحقیق خود از روش مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه در جامعه مورد مطالعه بهره جسته است.
اهداف پژوهش
به دلیل اینکه تاکنون جهانگردی از جنبه فرهنگی و مردم‌شناسی مورد توجه قرار نگرفته است و پژوهش در خصوص مردم‌شناسی گردشگری صورت نگرفته است، تحقیق مذکور کاملاً جدید محسوب می گردد. هدف معرفی آیین‌های شاخص‌های ایرانی که از توانائی‌ها و قابلیت‌های فرهنگی ایران هستند، و این آیین‌ها باید در صنعت جهانگردی به کار گرفته شوند تا به جامعه جهانی شناسانده شوند و احیاء گردند و رونق پیدا کنند. شناساندن این آیین‌ها به جامعه جهانی باعث اشتغال‌زایی و درآمدزایی برای مردم بومی‌ایران می‌شود. و در نهایت باعث توسعه منطقه و بالا رفتن غرور و هویت ملی به ویژه در میان نسل جوان کشور خواهد شد..
هدف کلی بررسی مردم‌شناسی جهانگری در ایران با تاکید بر شاخص‌های هویت میراث فرهنگی ایران که در این پژوهش بعنوان نمونه آئین نوروز در شهر شیراز انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق می تواند برای شناخت عموم مردم ایران از فرهنگ غنی ایرانی بسیار مفید باشد و بخصوص در جذب جهانگردان علاقمند به فرهنگ یا جهانگردان فرهنگی بسیار مفید واقع شود.
۳-۱- اهمیت پژوهش
به دلیل اینکه تاکنون جهانگردی از جنبه فرهنگی و مردم شناسی مورد توجه قرار نگرفته است و پژوهش در خصوص مردم شناسی گردشگری صورت نگرفته است، تحقیق مذکور کاملاً جدید محسوب می گردد. هدف معرفی آئین‌های شاخص های ایرانی که از توانائی ها و قابلیت های فرهنگی ایران هستند، و این آئین ها باید در صنعت جهانگردی به کار گرفته شوند تا به جامعه جهانی شناسانده شوند و احیاء گردند و رونق پیدا کنند. شناساندن این آئین ها به جامع جهانی باعث اشتغال‌زایی و درآمدزایی برای مردم بومی ایران می‌شود و در نهایت باعث توسعه منطقه و بالا رفتن غرور و هویت ملی به ویژه در میان نسل جوان کشور خواهد شد.
هدف کلی بررسی مردم شناسی جهانگری در ایران با تاکید بر شاخص های هویت میراث فرهنگی ایران که در این پژوهش بعنوان نمونه آئین نوروز در شهر شیراز انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق می تواند برای شناخت عموم مردم ایران از فرهنگ غنی ایرانی بسیار مفید باشد و بخصوص در جذب جهانگردان علاقمند به فرهنگ یا جهانگردان فرهنگی بسیار مفید واقع شود.
سوالات پژوهش:
تا چه اندازه کشور ایران در زمینه گردشگری فرهنگی غنی می باشد؟
چه شاخص های فرهنگی از هویت ایرانی و میراث کهن می تواند زمینه ساز ورونق صنعت جهانگردی ایران و معرفی شایسته ایران به جهانیان باشد؟
صنعت جهانگردی چیست و چه جایگاهی را درجهان دارا است؟
کشور ایران در زمینه صنعت جهانگردی و جذب و درآمد از این صنعت چه جایگاهی در جهان دارد؟
تاریخ، فرهنگ و جاذبه های گردشگری شهر شیراز به چه صورت می باشد؟
فرهنگ و آئین نوروز در شهر شیراز و وضعیت جهانگرد در ایام نوروز در شهر شیراز چگونه می باشد؟
روش پژوهش
در این تحقیق از روش تحقیق کیفی و توصیفی با بهره گرفتن از تکنیکهای مشاهده، مشاهده همراه با مشارکت، مصاحبه، مقایسه و تحلیل محتوای اسناد و مدارک تاریخی و بخصوص تکنیکها و روش های مطالعه میدانی ژرفانگر بهره گیری شده است. باید اذعان نمود گردآوری اطلاعات میدانی این پژوهش نتیجه سال ها مسافرت، مصاحبه، عکسبرداری و حضور و زندگی در شهر شیراز است.
قلمرو پژوهش:
قلمرو این پژوهش استان فارس بخصوص شهر شیراز می‌باشد با تکیه بر مراسم‌های نوروزی شهر شیراز است. با توجه به پیشینه تاریخی شهر شیراز، که در زمان هخامنشیان جشن نوروز در تخت جمشید برگزار می‌شده است و به خاطر اینکه این شهر به دلیل جاذبه‌های تاریخی پذیرای بیشترین گردشگر خارجی در ایران است بنابراین این شهر به عنوان قلمرو این پژوهش انتخاب شده است.
۷-۱- جامعه و حجم نمونه
شیراز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان فارس است شهر شیراز در بخش مرکزی استان فارس و در ارتفاع ۱۴۸۶ متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای معتدلی دارد. شیراز به عنوان یکی از مهمترین مراکز گردشگری ایران مطرح بوده و با جاذبه‌های تاریخی فراوان برای گردشگران داخلی و خارجی شناخته شده‌است. بنابراین هر ساله تعداد بسیار زیادی از گردشگران خارجی هنگامی‌که به ایران مسافرت می‌کنند مقصدشان شیراز است
