در بررسی عزت نفس اولین بار توسط ویلیام جیمز^[۸۹](۱۸۹۰) انجام شده است. وی به توضیح تمیز بین خود شناخته و خود شناسانده پرداخت و آن را به سه عنصر مادی(بدن، خانواده و خانه)، اجتماعی(فرد در عین داشتن سطوح مختلف اجتماعی برای سایر افراد قابل شناخت است) و روحانی(حالت هوشیاری و تمایلات) تقسیم کرد. او معتقد بود که تصور فرد از خود در حین تعاملات اجتماعی، یعنی زمانی که متولد شده و مورد شناسایی دیگران قرار دارد شکل ‌می‌گیرد(بابایی، ۱۳۸۵). به عبارت دیگر، وی عزت نفس را تابع کسری از موفقیت­ها بر انتظارات خود می­داند، به طوری که هر چه موفقیت­های شخص بیشتر از انتظاراتش باشد، عزت نفس او نیز بیشتر خواهد بود و در صورتی که عکس آن صادق باشد، عزت نفس کمتری خواهد داشت(اسلامی نسب، ۱۳۷۳: ۵۸).

واژه عزت نفس تعاریف مختلفی دارد، به عقیده برخی محققان عزت نفس عبارت است از ارزشی که خصوصیات و صفات روانی خودپنداره برای فرد دارد که از اعتقادات فرد ‌در مورد تمام چیزهایی که در او وجود دارد ناشی می­ شود(باقرزاده و همکاران، ۱۳۸۴). عزت نفس به معنی پذیرش و ارزشمندی است که شخص نسبت به خویشتن احساس می­ کند، شخصی که از عزت نفس برخوردار است خود را به گونه مثبتی ارزیابی نموده و برخورد مناسبی نسبت به خود و دیگران دارد(انصاری و همکاران، ۱۳۸۰). سیف(۱۳۶۸)، در تعریف عزت نفس چنین آورده است: «نیاز به احترام به خود، به عبارت دیگر عزت نفس عبارت است از نیاز به کسب موفقیت و تأیید یا نیاز به ایجاد تصور مثبت درباره خود، دیگران و اینکه دیگران او را فردی قابل احترام بدانند»(ستوده، ۱۳۸۰: ۱۲۴). به نظر”کوپراسمیت”^[۹۰](۱۹۶۷)، به طور کلی ارزیابی­هایی که فرد از خود می­ کند عزت نفس او را تشکیل می­دهد. هم چنین عزت نفس درجه­ تصویب، تأیید و ارزشمندی است که شخص نسبت به خود احساس می­ کند(بیابانگرد، ۱۳۸۲: ۳۵). مزلو^[۹۱] عزت نفس را عبارت از شایستگی، توانمندی، کفایت، اطمینان، استقلال و آزادی می­داند که اگر ارضا شود، افراد احساس ارزشمند بودن، توانا بودن، ثمربخش بودن و اعتماد به نفس و در غیر این صورت احساس حقارت، درماندگی و ضعف می­ کند(گیج و برلانیر^[۹۲]، ۱۳۷۴: ۶۵).

عزت نفس در هر فرد بر اساس ترکیبی از اطلاعات عینی ‌در مورد خودش و ارزش­های ذهنی که برای آن اطلاعات قائل است بنا نهاده می­ شود. نحوه شکل­ گیری عزت نفس را از طریق تفکر ‌در مورد ‌خود ادراک شده و ‌خود ایده­آل ‌می‌توان بررسی کرد خود ادراک شده همان خود پنداره ‌می‌باشد؛ یعنی دیدگاه عینی فرد ‌در مورد مهارت ­ها صفات و ویژگی­هایی که در خود می­بیند یا فاقد آن است. خود ایده­آل عبارت است از اینکه هر فرد دوست دارد خود داشته باشد زمانی که خود ادراک شده و خود ایده­آل با هم همتراز باشند. فرد از عزت نفس بالایی برخوردار است(بیابانگرد، ۱۳۸۲: ۲۳). وجود شکاف و فاصله بین خود ادراک شده و خود ایده­آل عاملی است که مشکلات مربوط به عزت نفس را به وجود ‌می‌آورد. خود پنداره و به تبع آن عزت نفس بر اساس ترکیبی از مسائل و موضوعاتی که در زندگی برای ما اهمیت دارند ساخته شده است. اگر فرد زمینه­هایی را که در آن­ها فعالیت داشته است باارزش بداند، عزت نفس کلی او بالا خواهد بود. در حالی که اگر وی آن زمینه­ ها را بی­ارزش بداند عقاید منفی ‌در مورد خودش خواهد داشت. نقش والدین در تحول عزت نفس در کودک بسیار مهم است همچنین میزان عزت نفس و شایستگی خود والدین حائز اهمیت است. چرا که کودکان نظاره­گر و چگونگی درگیری رویارویی با دشواری­ها و میزان شایستگی آن­ها هستند(حسینی، ۱۳۸۰).

۲-۱-۵-۱- چهار شرط عزت نفس عبارتند از:

۱- همبستگی

احساس همبستگی وقتی به وجود می ­آید که فرد از پیوندهایی که برای او مهم هستند و دیگران آن­ها را تأیید ‌می‌کنند راضی باشد(کلمز و همکاران(؟)؛ ترجمه علی پور، ۱۳۷۳: ۷۶).

۲- بی همتایی

احساس بی­همتایی وقتی به وجود می ­آید که افراد بتواند صفات و ویژگی­هایی را که موجب تفاوت و تمایز او از دیگران می­ شود، بشناسد، به آن ها احترام بگذارد و به سبب داشتن آن صفات مورد احترام و تأیید دیگران قرار گیرد(کلمز و همکاران(؟)؛ ترجمه علی پور، ۱۳۷۳: ۷۶).

۳- قدرت

احساس قدرت وقتی به وجود می ­آید که نوجوان بداند منابع، فرصت و قابلیت آن را دارد که به طرق عمده در شرایط زندگی خویش تأثیر بگذارد(کلمز و همکاران(؟)؛ ترجمه علی پور، ۱۳۷۳: ۷۶).

۴- الگوها

نکات راهنمایی هستند که نوجوان به مدد آن­ها الگوهای انسانی، فلسفی و عملیات برای خویش فراهم می­ کند تا او را در استقرار ارزش­های معنادار، هدف­ها، آرمان­ها و معیارهای شخصی کمک کند(کلمز و همکاران(؟)؛ ترجمه علی پور، ۱۳۷۳: ۷۷).

دو جنبه مهم خویشتن عبارت است از: عزت نفس و هویت. عزت نفس جزئی از خویشتن است که به ارزشیابی کلی فرد مربوط می­ شود. عزت نفس علاوه بر این اشاره به ارزش خویشتن یا تصور خویشتن، انعکاس کفایت کلی فرد و رضایت­مندی افراد از خودشان اشاره دارد. تداوم عزت نفس پایین با عدم پیشرفت تحصیلی، افسردگی، اختلال خوردن و بزهکاری پیوند دارد. چهار نکته کلیدی افزایش عزت نفس عبارتند از: شناسایی علت عزت نفس پایین و حوزه ها و اجزائی از خویشتن که برای فرد اهمیت دارد. فراهم آوردن حمایت عاطفی و تأیید اجتماعی، کمک به پیشرفت، توسعه مهارت­ های انطباقی(سانتراک، ۱۳۸۵: ۱۴۶). بعضی بر این باورند که افراد دارای عزت نفس بالا، نسبت به افراد همسن خود، از کارآمدی، خلاقیت و پیشرفت تحصیلی بهتری برخوردارند(بیابانگرد، ۱۳۷۲: ۳۳). ارضاء نیاز به عزت نفس، به فرد اجازه می­دهد تا نسبت به قابلیت، ارزش­مندی و کارآمدی خود اطمینان یابد و البته عدم تأمین این نیاز، سبب بروز احساس کهتری و ناتوانی نسبت به حل مشکلات می­ شود(حقیقی، ۱۳۷۹: ۱۰۳). هارتر^[۹۳](۱۹۹۸) هشت جنبه مجزای خود پنداره­ی نوجوان را مشخص ‌کرده‌است: تحصیلی، شغلی، ورزشی، ظاهر جسمانی، پذیرش اجتماعی، روابط دوستی صمیمانه، جاذبه رمانتیک و کردار(اسلاوین، ۱۳۸۵ :۱۱۰). مارش^[۹۴](۱۹۹۳)، پنج خودپنداره­ی مجزا را مشخص کرد: توانایی کلامی تحصیلی، توانایی ریاضی تحصیلی، روابط با والدین، همجنس و جنس مخالف. به نظر می­رسد که عزت نفس کلی یا احساس ارزشمندی، قویاً تحت تأثیر ظاهر بدن و بعد پذیرفته شدن از جانب همسالان قرار دارد(اسلاوین، ۱۳۸۵ :۱۱۰). افرادی که عزت نفس بالاتری دارند، تمایل دارند بیشتر به نقاط قوت خود توجه کنند تا به نقاط ضعف خود. همچنین این افراد برای پذیرش ارزیابی­های مثبت از خود آمادگی بیشتری نشان می­ دهند. افراد با عزت نفس پایین احتمالاً بیشتر ارزیابی­های منفی را قبول ‌می‌کنند. در هر صورت سعادت و موفقیت هر فرد در گرو احساس خود ارزشمندی و احترامی است که وی برای خود قائل است. به طور کلی وقتی میزان عزت نفس بالا باشد، فرد فعالیت خود را افزایش می­دهد، توانایی خود را در مواجهه با مشکلات و انجام وظایف محول شده در سطح مطلوب و بالایی ارزیابی می­ کند(حسینی نسب و وجدان پرست، ۱۳۸۱).

افراد دارای عزت نفس پایین

– ناتوانی در قبول تعارف، تعاریف و تمجیدها.

– بیان و اظهارات ‌خود کم بینی، خود را غیر جذاب، بی­ارزش، احمق، بازنده، بر باد رفته، غیر مهم دیدن و به آسانی خود را سرزنش کردن.